Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu. P05

Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu

Tất đem quân đón bắt Hoạch Bát, bức phải theo nó, Hoạch Bát không chịu, la to mắng giặc, rồi đập trán vào cây tùng mà chết. Tuần phủ Dương Văn Phong tâu lên, Ngài dụ rằng: "Kỳ Hoạch Bát là một đức Đầu mục trên Mọi, mà một lòng hướng thuận, không chịu khuất giặc, tiết liệt đáng khen". Nên cho tặng Chánh đội, lại thưởng nhà nó 50
đồng tiền bạc Phi Long hạng lớn và lập miếu thờ tại bổn xứ, cho tế một lần, ban biển ngạch để tỏ bày người tiết nghĩa. Ngài lại ngự chế bài thờ, khiến Nội các lục thành 2 bổn, một bổn đốt mà tế, một bổn khắc bia dựng trước miếu thờ.

Tháng 11, đặt đồn Tỉnh Man ở tỉnh Quảng Trị; Quan tỉnh xin lập một đồn ở sông Tầm Lục, phái 50 lính trong vệ quân Định Man tới giữ đồn ấy, mỗi tháng thay đổi một lần.

Truy xét tội Lê Văn Duyệt khi làm Tổng trấn Gia Định.

Lại cho Tham tri bộ Lễ hưu trí là Nguyễn Đăng Tuân làm sung chức Sư bảo các Hoàng tử.

Khiến Thủy sư vệ úy Nguyễn Văn Chư; Nhị đẳng thị vệ Võ Huy Dụng đem theo tên hiệu lực Trần Danh Bưu, đi tàu Linh Phụng qua nước Tây thương thuyết việc quan; lại sai Thông ngôn Nguyễn Văn Mẫn và người làm việc sở Trú dịch là Trần Đại Trung, Nguyễn Hữu Quang đi theo chuyến tàu ấy qua Hạ Châu ở lại học tập.

Tháng 12, cấp đồ nhung phục cho quan Quảng Thủy để dùng mặc khi có sai phái và xét hỏi các tàu buôn ngoại quốc.

Truy xét tội Lê Chất khi làm Tổng trấn Bắc Kỳ. Bởi vì Lê Bá Tú tâu tham Lê Chất khi còn sống phạm bất đạo tử tội 6 điều; đại tội 10 điều; Ngài giao xuống đình nghị. Aùn dâng lên, 4 người con Lê Chất đều bị nghị quyết; vợ bị phát nô (đi đày).

Quan thành Trấn Tây là Trương Minh Giảng, Lê Đại Cương nghĩ rằng 3 phủ Hải Đông, Hải Tây, Sơn Phủ đều là nơi quan yếu địa đầu, xin đặt một Tuần phủ và một Aùn sát. Ngài truyền dụ khiến lựa người thuộc viên giỏi tâu cho bổ thọ.
Chia phủ Thiệu Hóa ở Thanh Hóa làm 2 phủ; Thiệu Hóa và Quảng Hóa.
Đặt thêm huyện Quế Sơn ở tỉnh Quảng Nam: trích 4 tổng trong huyện Duy Xuyên và 1 tổng trong huyện Lễ Dương đặt ra huyện Quế Sơn ấy, thuộc về phủ Thăng Hoa (Thăng Hoa là phủ Thăng Bình bây giờ); còn huyện Duy Xuyên cải thuộc về phủ Điện Bàn.

Chia huyện Minh Linh ở tỉnh Quảng Trị làm hai huyện; Minh Linh và Địa Linh.
Năm Bính Thân thứ XVII (1836), tháng giêng, Quận chúa Chân Lạp là Ngọc Vân cung tiến Bạch đậu khấu 500 cân. Ngài khen, ban trả đồ cống lại.
Lại khiến Thừa Thiên, Quảng Nghĩa, Bình Định, và Quảng Trị tu bổ xe thủy hóa ký tế để giả thuốc súng.

Quan Tuần phủ Hưng Yên là Hà Thúc Lương mật phái người thám được tình tệ các người coi kho (phàm nạp lúa 100 hộc, lấy tiền ngoại lệ một quan, cho người thử lúa gạt lúa một quan). Tâu xin đem bọn coi kho cách chức, án luật trị tội. Ngài khen, thưởng tên lính đi khám 30 quan tiền.

Lại kén binh đinh 4 tỉnh trong Nam Kỳ: Gia Định, Biên Hòa, Vĩnh Long, Định Tường (cứ 5 đinh kén 1 lính).

Khiến Thủy quân Suất đội Phạm Hữu Nhật đem binh thuyền quan Quảng Ngãi, thẳng tới bãi Hoàng Sa, không nệ hòn Cù Lao nào, Cồn Cát nào, hễ dài ngang rộng cao châu vi, và bốn phía gần đó có đá mọc cát ngầm hay không; hình thế mấy chỗ ấy có hiểm hay không, từ cửa biển ra đó đàng thủy đi mấy dặm; đó gần bờ biển huyện nào làng nào; đến đâu khám rõ ràng, rồi cắm tiêu làm dấu, vẽ thành đồ bản đem về dâng lên Ngài ngự lãm.

Lại kén binh đinh 3 tỉnh Khánh Hòa, Bình Thuận, Phú Yên (cứ 3 đinh kén 1 lính).
Tháng 2, đắp đồn Thành Hải ở Gia Định và Pháo đài ở hòn Côn Lôn; khi nào rảnh việc hải phòng, cho dân tới đó vỡ đất trồng cây; và chỗ ấy có yến sào, lại truyền biền binh trú phòng hễ lấy được đem nạp thời cấp giá cho; nhưng hạn mỗi người mỗi năm phải nạp 6 lượng yến sào.

Khiến quan đi Kinh lý 6 tỉnh Nam Kỳ, Binh bộ thượng thơ Cơ mật viện Đại thần Trương Đăng Quế, Lại bộ thượng thơ Nguyễn Kim Bảng đều sung chức Kinh lược Đại sứ; Thị lang Tôn Thất Bạch, Thông chánh sứ Nguyễn Đắc Trí đều sung Phó sứ. Ngài dụ rằng: "Chuyến đi nầy quan hệ trọng đại, các ngươi đều là Đại thần ta lựa cho đi, nên hết lòng làm việc, dấy lợi trừ hại, thân oan lý uổng, cho địa phương được nhờ, cũng như ta đi tới nơi vậy".

Tháng 3, định lại Công thần khai quốc và Công thần trung hưng (1) cả thảy 20 người, cấp mộ phu nhiều ít theo bậc.

Đặt lưu quan 3 huyện Trấn An, An Lập, Văn Chấn thuộc về Hưng Hóa; cho tùy theo đàng sá xa hay gần, nhiều hay ít, phân lập tổng xã cũng như các huyện dân Hán.
Cho những Thổ ty ở các huyện Bắc Kỳ (Cao Bằng, Tuyên Quang, Hưng Hóa, Thái Nguyên, Lạng Sơn) tới kinh chiêm cẩn, cho kịp ngày Khánh tiết dự lãnh ơn ban, để tỏ ơn đức Triều đình thương xa gần như một.

Tháng 4, tàu trận nước Ma Ly Căn đậu ở vũng Sơn Chà cửa Hàn thuộc về tỉnh Quảng Nam, người chủ tàu nói có quốc thơ cầu thông thương xin vào chầu dâng thơ. Ngài sai Đào Trí Phú, Lê Bá Tú tới nơi hỏi thăm. Khi đến nơi, người chủ tàu xưng bệnh không ra. Quan mình lại sai Thông ngôn đến thăm, chủ tàu cũng cho người đáp tạ; rồi kéo buồm đi ngay trong ngày ấy.

Đặt lưu quan trong 3 thổ huyện thuộc về tỉnh Ninh Bình: Phụng Hóa, An Hóa, Lạc Thổ, mỗi huyện đều đặt Tri huyện kiêm lãnh Giáo chức.

Tháng 5, cho quan Binh bộ Lang Trung Nguyễn Song Thanh một khẩu súng điểu thương cò máy đá. Nguyễn Song Thanh là khoa mục xuất thân, khi trước đi việc quân lữ thường cầm súng giết giặc; Ngài khen, nên ban thưởng để khuyến các văn thần.

Thự Tuần phủ Lạng Bình Trần Văn Tuân dâng tập thỉnh an có nói rằng: "Thự Tri phủ Trường Khánh Đặng Huy Thuật là người Nghệ An, khi trước làm Tri huyện Thất Tuyên, đi rồi mà dân còn nhớ, tôi xét người ấy thật là mẫn cán, xin cho thăng thọ". Ngài y. Trích huyện Hoành Bồ và châu Tiên An thuộc tỉnh Quảng Yên đặt thêm làm phủ Sơn Định.

Nam kỳ Kinh lược Trương Minh Giảng tâu rằng: "kỳ trước tỉnh Vĩnh Long và Định Tường có tâu trong 6 tỉnh nhiều đàng sông, người ta ai cũng có thuyền, bởi vậy nên những dân nước Tàu trốn tránh vua quan và đứa côn đồ thừa gián trộm cướp; tỉnh thần hai tỉnh ấy có xin sức thuyền dân phải trình với sở tại cấp bài thẻ ghi dấu ở đầu thuyền, hoặc khắc danh hiệu xã thôn; lại đặt người tuần phòng các sông và lập thời tệ sanh, kẻ lại dịch chẳng khỏi lưu nan yêu sách. Nay tôi xin các đầu thuyền phải bôn sắc khác nhau, cho dễ ghi nhận: thuyền Gia Định, Biên Hòa sắc đỏ; thuyền Vĩnh Long, Định Tường sắc đen; thuyền Trấn Tây, An Giang, Hà Tiên sắc lục; kẻ nào bôi sắc gian mạo thời phải tội nặng". Ngài y theo.

Định ra chương trình dạy học trò quán Tứ dịch học tập văn tự ngoại quốc; mấy tháng đầu thời học chữ Tây mỗi ngày 2,3 chữ; chữ Xiêm mỗi ngày 7,8 chữ; đến 5 tháng sau, mỗi ngày học chữ Tây 6,7 chữ, chữ Xiêm 11,12 chữ.

(1) Khai quốc công thần là các quan giúp Liệt Thánh xưa. Trung hưng công thần là các quan giúp đức Thế Tổ Cao Hoàng Đế.

Khiến tỉnh Bình Định, Hà Nội, Tuyên Quang lựa con em dân trong hạg cho học tập tiếng nói chữ viết người Chàm, người Bà Ni, người Tàu, người Thổ.

Ngài ngự chơi cửa Tư Dung, lên núi Linh Thái, thấy tháp đá cột trụ khắc chữ Mọi. Thông ngôn ở Kinh đều nói rằng: "không phải chữ Xiêm, Lào, không thể dịch đặng". Ngài sắc cho tỉnh Bình Thuận, phái một người biết chữ Chiêm Thành tới Kinh. Đến nơi, thời người ấy nói rằng: "chữ người Thổ có 2 thể: Chiêm Thành (Chàm) và Bà Ni; đây là thể chữ Bà Ni, không phải chữ Chàm, dịch không ra được".

Ngài sai in ra một tờ, khiến hỏi khắp hạt hạ có ai biết nghĩa dịch ra đem tâu. Lại cho tỉnh hạt chọn những người am tường chữ Chàm và Bà Ni khiến dạy nhau học tập. Lại truyền Hà Nội lựa người Tàu dạy người mình học tiếng nói nước Tàu; tỉnh Tuyên Quang lựa người Thổ học chữ Thổ âm và tiếng nói chữ viết xứ Để Định, Vĩnh Điện để phòng khi phiên dịch.

Mới đặt chức Tri phủ hai phủ An Ninh và An Bình về tỉnh Tuyên Quang. Nguyên trước cho quan châu, quan huyện kiêm làm việc phủ, nay quan tỉnh mới xin đặt.

Tháng 7, quan Phủ doãn Thừa Thiên là Vương Hữu Quang nhơn có cha già xin cáo về chung dưỡng; Ngài cho gia hạn 6 tháng, lại gia ơn thưởng cho ông cha 3 phiến quế thanh, một cặp lộc nhung, 5 cây sa, 5 cây lụa, để dùng làm đồ thuốc thang và áo mặc. Ngài đòi quan Tham tri bộ Binh là Nguyễn Trung Mậu hỏi rằng: "trước ngươi về thăm mẹ già, ta có thưởng cấp chi không? - Tâu rằng: may đội ơn trên thương đến mẹ già tôi, ban cho nhơn sâm và thuốc; mẹ tôi lạy tạ, mừng thỏa lúc dư sanh". Ngài truyền Nội các rằng: "Chánh sự các Thánh vương đều lấy việc nuôi người già làm trước. Vậy nên xưa ông Tây Bá Khảo nuôi người già, vua Hiếu Văn hay hỏi người già, đều là để khuyên cho thiên hạ biết điều hiếu. Nay nước nhà gặp hội thái bình, trong nước nhiều người lên cõi nhơn thọ; ta từ khi lên ngôi, rộng mở đàng hiếu trị, phàm có kẻ thọ nam, thọ phụ trong dân gian, ta đều ban biển ngạch, với cấp bạc lụa, cốt để tỏ rằng kẻ thọ là điềm tốt trong loài người, chớ có phải là cầu tiếng khen đâu. Ngươi nên hỏi hết quần thần tại triều ai có lão thân đương còn mà tuổi 60 trở lên, kê tên làm sách tấn lãm, ta sẽ ban chỉ thưởng cấp". Khi Nội các tâu lên: Tham tri Nguyễn Trung Mậu, Lê Bá Tú, Tá lý Võ Đức Khuê, Nguyễn Văn Nhị đều còn mẹ già hơn 70 tuổi; mỗi người được thưởng 3 phiến quế thanh, một cặp lộc nhung, 5 cây sa nam, 5 cây lụa; Tham tri Hà Quyền, Thị Lang Doãn Uẩn đều còn mẹ, Thị lanag Nguyễn Tri Phương còn cha, tuổi đều hơn 60, cũng được thưởng mỗi người 3 phiến quế thanh, một cặp lộc nhung, 3 cây sa nam, 3 cây lụa.

Việc đạc điền ở Nam Kỳ lục tỉnh đã rồi, quan Kinh lược đệ sách số mục điền thổ và các điều khoản chước nghị tâu lên (nguyên trưng điền thổ 20.197 sở, 13 giây, 8 đám, và linh tih 3.464 mẫu; nay đạc thành điền thổ các khoản hơn 6300.75 mẫu; lại nguyên trước là ngạch ruộng hơn 65 sở, nay khám thành ao nuôi cá cả thảy 1.017 miếng).

Mới đặt phủ Tây Ninh thuộc tỉnh Gia Định, kiêm lãnh 2 huyện: Tây Ninh và Quang Hóa. Kinh lược sứ Trương Minh Giảng tâu rằng: "từ cầu Tây Hoa ở ngoài tỉnh thành thẳng đến con đàng lớn xứ Kha Lâm, ỡ giữa có đồn Sĩ Khê đất rộng bằng và tốt; người Hán, người Mọi ở xem nhau cày ruọng làm ăn; phía tả có sông Tiểu Đà thông với sông Quang Hóa; phía hữu có đàng lục bộ thông đến sông Trọc Giang (giáp giới Biên Hòa) cũng là một chỗ hình thắng; xin lập Phủ lỵ ở đó, đặt ra 2 huyện thuộc về phủ ấy, lại đặt một đồn ở Trọc Giang, để tiếp ứng với thành Quang Hóa, cho đặng trong bền vững bờ cõi thành Gia Định, ngoài mạnh thêm thanh thế xứ Trấn Tây". Ngài y theo.

Tháng 8, thăng Trương Minh Giảng làm Đông các Đại học sĩ lãnh chức An Hà Tổng đốc, Trương Đăng Quế làm Hiệp tá Đại học sĩ lãnh Thượng thơ bộ Binh, sung Cơ mật viện.

Định lại thuế điền thổ trong Nam Kỳ (ruộng sâu mỗi mâu nạp 26 thăng lúa, ruộng cạn mỗi mẫu 23 thăng, thập vật mỗi mẫu 3 tiền; đất trồng dâu, mía, trầu, mỗi mẫu 2 quan; vườn cau mỗi mẫu 1 quan 4 tiền; đất ở và đất trồng khoai, đậu, mỗi mẫu 8 tiền; đất trồng tre, trồng dừa, mỗi mẫu 4 tiền; còn vườn tiêu, ruộng muối cũng đều phân hạng đánh thuế).

Phát những tù phạm Nam Kỳ đi làm đồn điền tại thành Trấn Tây. Tháng 10, định lại lệ thâu thuế ngoài Bắc Kỳ.

Sửa lại phần mộ các ông công thần khai quốc: mộ ông Hoằng quốc công Đào Duy Từ ở Bình Định, mộ ông Tịnh quốc ông Nguyễn Hữu Dật ở Quảng Bình đều khiến quan tỉnh phải sức người lấy vôi gạch xây lại.

Đắp lại thành Gia Định tại thôn Hòa Mỹ về huyện Bình Dương. Khi ấy giặc Khôi đã bình, Bộ nghị rằng: thành cũ cao rộng quá, nên giảm bớt cho hiệp thể chế. Ngài sắc cho Bộ ban thể thức ra và tư đòi binh dân 4 tỉnh Định, Biên, Long, Tường cả thảy 10.000 người tới đắp. Trong 2 tháng thành đắp xong.

Phát những hiệu cờ các nước ngoại dương ra cửa Thuận An, cửa Đà Nẵng và đèo Hải Vân. Khi nào có tàu ngoại quốc tới đậu, phải xem xét sắc cờ dưới tàu, nhận là hiệu cờ nước nào, trong tờ phiến phải tâu rõ ràng.

Khiến bộ Binh phái những thơ đúc cò máy đá và các tỉnh Nam Kỳ đi tới thành Trấn Tây chỉ vẽ cho quân lính về các máy móc súng điểu thương và những đồ vật đem theo súng để dùng đánh chùi sửa sang. Lại cho các hạt mộ thêm kẻ biết nghề rèn súng, chừng 4,5 người, khiến tập phép tháo mở sửa súng, học thành rồi cho vào ngạch thợ, còn thợ nguyên phái rút về Kinh.

Đổi tên huyện Trung Sơn thuộc tỉnh Nghệ làm huyện Quế Phong. Khiến quan tỉnh chiếu số đinh làm sổ bộ, đặt chức Tri huyện trị dân.

Tỉnh Thanh có toán giặc Thổ khởi tại châu Quang Hóa. Khi trước có hai tên giặc trốn ở Ninh Bình là Quách Tất Công, Quác Tất Tại nuôi dấu con cháu nhà Lê là Lê Duy Hiểu tôn làm Minh chủ (1), chiêu dụ đồ đảng, đúc ngụy ấn, đặt ngụy quan, mật dụ những Thổ ty, Thổ mục ở châu Quang Hóa, Cẩm Thủy, Long Chánh, thuộc về tỉnh Thanh Hóa, hẹn kỳ khởi ngụy; lại khiến tên Quách Phúc Thành, Đinh KIm Bảng đi xui người xứ Ái Chữ là Phạm Công Nho, người Cổ Lũng là Hà Công Kim, người Hồi Xuân là Phạm Bá Nho, đem đồ đảng hơn 500 tên đến động Hồi Xuân giết quan Tri châu là Tô Danh Cẩn, bỏ thây xuống sông. Việc ấy tâu lên. Ngài cho Tạ Quang Cự làm Kinh lược Đại sứ đạo Ninh Bình, Hà Duy Phiên làm Tham tán đại thần, đều ban cho ấn Quan phòng làm việc quan. Có Cử nhơn Hậu bổ tỉnh Sơn Tây là Tô Danh Ước xin theo quân hiệu lực để báo thù cha; Ngài cho. Ngài lại dụ tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh đều phái một Quản vệ đem biền binh 500 đi theo quân thứ sai khiến.

Tháng 11, khiến Nội các Thị lang Nguyễn Tri Phương, Thị vệ Võ Văn Giải đem những người bị cách chức hiệu lực là Trần Danh Bưu, Hoàng Công Tài chia nhau đi mấy hiệu tàu Thụy Long, Linh Phụng, Vân Bằng, Thanh Loan qua Giang Lưu Pha, Tân Gia Ba và Cù Lao Binh Lang làm việc quan.

Phát giống tàm trắng ra các tỉnh Hà Nội, Nam Định, Hưng Yên, Hải Dương, Sơn Tây, Bắc Ninh, để thuê người chăn nuôi; thưởng trước mỗi tỉnh 20 quan tiền nuôi tàm. Nguyên trước nước Tàu có thứ kén trắng, chất tơ tốt hơn tàm nước mình; mới mua được, nên phát ra các tỉnh làm giống. Được ít lâu, Sơn Tây và Hà Nội giống tàm trắng được lắm, quan tỉnh và người nuôi tàm đều được thưởng. Lại phát giấy trứng tàm cho Ninh Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh.
Tướng giặc ở Thanh Hóa là bọn Hà Công Kim, Đinh Kim Bảng hiệp với tên Phạm Thúc Liêm tụ chúng hơn 1.000 từ châu Lang Chánh kéo xuống hai huyện Thụy Nguyên và Lôi Dương (Kim Bảng làm tờ ngụy hịch xưng niên hiệu Vĩnh Tại; người ta theo nhiều); sai đảng nó là Lê Phi Ất, Lê Phi Bài (Ất người động Khương Cải, Bài người động Thổ Nang) bắt giết Tri châu Lang chánh là Hồ Tố Thiện. Quan Bố chánh Nguyễn Nhược Sơn phi tư các quan quân thứ hỗi tiễu.
Lãnh binh Thanh Hóa là Nguyễn Văn Kỳ đóng ở Ái Chữ, giặc là Phạm Công Nho tới vây, quân ta chết và bị thương nhiều lắm. Thự Tổng đốc Hoàng Văn Ẩn lui về làng La Khán; giặc chia đồn đóng giữ.

Tháng 12, tàu buôn nước Anh Cát Lợi qua bãi Hoàng Sa bị cạn, ghé vào bãi biển Bình Định hơn 90 người. Việc ấy tâu lên, Ngài sai lựa nơi cho ở và hậu cấp tiền gạo; người chủ tàu và mấy người đầu mục ngó bộ cám ơn lắm. Ngài sắc Phái bộ Nguyễn Tri Phương đem mấy người ấy xuống tàu theo qua Hạ Châu đặng về Anh Cát Lợi.

(1) Hiểu là con Lê Duy Trạch; người tỉnh Bắc Ninh là Hoằng Đồng Nguyệt dẫn Duy Hiển vào làng Sơn Âm, tôn xưng Đại Lê hoàng thân hiển công; còn Đồng Nguyệt tự xưng Quốc sư.

Xây pháo đài Ninh Hải ở tỉnh Khánh Hòa. Bởi vì tỉnh ấy biển rộng lại nhiều cù lao, có một đám núi ở vũng Nha Trang đàng trước có đầm sâu, tàu đậu đông, quan tỉnh xin xây đài ở đỉnh núi ấy, đặt súng đại bác phái quân canh giữ kiêm 3 phía đông nam bắc, khiến bộ Công đưa thức mà làm.

Trấn Tây tâu: "bọn Võ Toán cả thảy 8 người mấy lâu tùy phái ở Trấn Tây, chúng tôi đã từng phái đi dạy các con em bọn dân thổ trong các phủ Nam Vang, Sơn Phủ, Hải Đông, Hải Tây, Kha Lâm, Quảng Biên, ChơnThành, Ba Nam. Nay xét dân đã hơi biết chữ mình và tiếng mình, xin lượng bổ giáo chức cho 8 người ấy hư hàm Huấn đạo, cứ ở lại đó dạy vẽ cho dân".

Cho Trương Đăng Quế sung Kinh lược sứ tỉnh Thanh Hóa, Doãn Uẩn và Nguyễn Đăng Giai sung chức Phó sứ. Lại truyền dụ tỉnh Hà Tĩnh lượng phái một vệ lính tỉnh tùy theo sai phái.

Tàu binh nước Đại Pháp vào đậu ở hòn Mỏ Diều thuộc tỉnh Quảng Nam. Khiến người ra hỏi, họ trả lời rằng: "tàu ở thành Tu Lông, đức Quốc trưởng khiến đi thao diễn đàng biển đã hơn một năm; nay tự Mã Cao trở về, xin ở lại một vài ngày lấy củi". Qua ngày mai, bắn một phát súng lớn rồi chạy đi.

Năm Đinh Dậu thứ XVIII (1837), tháng giêng, mới đặt huyện Tuy Hòa thuộc tỉnh Phú Yên, trích tổng Xuân Thượng cải về huyện ấy.

Tổng đốc An Tĩnh là Phạm Văn Điển tiếp phủ Quỳ Châu bảo: "quân ta đánh giặc ở Nông Cống bị thua, giặc xâm tới hạt Quỳ Châu". Điển phái Lãnh binh Nguyễn Văn Đức từ Quỳ Châu thẳng tới địa đầu tổng Lâm Tự tỉnh Thanh Hóa để hội tiễu.

Đề đốc Hà Ninh là Tôn Thất Bật đánh phá giặc ở Cao Trĩ, đuổi theo đến thẳng địa đầu châu Lang Chánh.

Có thuyền chở thuê của người Tàu ở Gia Định đi buôn tại Nam Kỳ và Bắc Kỳ; quan tỉnh tâu xin.

Ngài dụ rằng: "người buôn nước Tàu dối trá trăm cách, tùng trung chở lúa gạo và bán trộm nha phiến, thường bắt được; từ nay người Tàu ở ta không được đóng thuyền đi biển, quan địa phương không xét kỹ thời có tội".

Đặt 9 cái đỉnh ở trước Thái miếu. Phàm các giống vậy bay trên trời, lặn dưới nước, động vật, thực vật và đồ binh khí xe thuyền của nước ta, cho đến thiên văn địa lý lớn nhỏ, đều chạm hình vào đỉnh, để làm báu nước muôn đời. Tên 9 đỉnh là: Cao, Nhơn, Chương, Anh, Nghị, Thuần, Tuyên, Dủ, Huyền.

Kinh lược Thanh Hóa là Trương Đăng Quế đóng ở Lang Chánh, nghe tin quân giặc từ khi bị thua, thời những toán giặc ở Tam Lư (1) và Tứ Động (2) đều chạy về sào huyệt cả, còn toán giặc ở Lang Chánh thời trốn vào rừng rú. Đăng Quế liền thương ủy Nguyễn Đăng Giai tới Tứ Động, Tôn Thất Bật tới Tam Lư, để nuôi theo giặc, còn mình cùng Doãn Uẩn cứ ở lại đó yết thị chiêu an. Đăng Quế đem hết tình trạng tâu lên và xin rằng: "Động Khương Chánh đàng đi thông 4 ngã, rất là xung yếu, xin lập một đồn lớn để trấn áp và sau để làm Châu lỵ ở đó luôn; chúng tôi đã sức đòi châu huyện Lôi Dương 300 tên hiệp với quan binh xây đắp rồi, đặt tên là đồn Ninh Lương, phái quân đóng giữ". Ngài liền cho quan bị cách là Lê Nguyên Trung làm Tri châu Lang Chánh.

Đắp đập Vệ Nông ở bên núi Túy Hoa và Linh Thái. Bời vì Ngài ngự đi chơi núi, thấy hai bên ruộng lúa, giữa có một khe nước mặn đầy tràn, khiến quan Phủ doãn hỏi dân sở tại, chúng nó đều xin đắp đập. Ngài phái một Quản vệ đem300 quân tới cửa khe đắp một đoạn đập ngăn nước mặn. Từ đó nông dân được tiện lợi lắm.

Tháng 2, đặt chức Tri phủ An Biên ở tỉnh Hà Tiên.

Kinh lược sứ Ninh Bình là Tạ Quang Cự,Tham tán Hà Duy Phiên tự Phù Liễn đem quân trở về, chia đạo tấn tiễu giặc Sơn Âm.

(1) Tam Lư là thượng du châu Lang Chánh, tiếp giáp huyện Man Duy và Trình Cố.
(2) Tứ Động là thượng du châu Quang Hóa, tiếp giáp tỉnh Hưng Hóa.

Chia phủ Kinh Môn (thuộc tỉnh Hải Dương) làm 2 phủ: Kinh Môn và Kiến Thụy. Trích 4 huyện Nghi Dương, An Dương, Kim Thành, An Lão đem thuộc về phủ Kiến Thụy.

Đặt 2 sở đồn điền ở Bình Hòa và Đại An thuộc tỉnh Khánh Hòa, đòi lính hạ ban tới đó đóng đồn cày ruộng mà cấp cho ngưu canh điền khí và lúa giống.

Tháng 3, Kinh lược Phó sứ Thanh Hóa là Nguyễn Đăng Giai, đề đốc Tôn Thất Bật đóng binh ở Ái Chữ, bắt được tướng giặc Phạm Công Nho đóng cũi đưa về Kinh giết ngay. Án sát Nghệ An là Trần Ngọc Diêu dâng tập thỉnh an có tâu rằng: "trong nước được mùa, không trộm cướp, dân gian yên ổn, trong tỉnh không phát án gì, việc hình không phải dùg tới". Ngài ban rằng: "Nghệ An là tỉnh lớn, dân tục chẳng đến nỗi khinh bạcc, nhưng vì dân đông đất rộng, việc kiện cũng nhiều, vậy mà hình án bớt đi chẳng phải là dễ; nay thiệt như lời tâu đó, không những nên mừng cho ngươi mà thôi, mà cũng nên mừng cho dân xứ ấy. Nhưng ta chưa chắc việc ấy thiệt không, vậy truyền cho quyền Tổng đốc Phạm Văn Điển, Bố chánh Nguyễn Đình Tân sát thiệt tâu lên". Rồi bọn Văn Điển tâu rằng: "tỉnh ấy dân thuần thói tốt, kiện cáo không bao nhiêu, án cũ để lại cũng đã làm rồi, so với mấy năm trước thiệt là giảm bớt nhiều lắm". Ngài khen, thưởng Trần Ngọc Diêu gia 2 cấp, 3 cây sa, 1 đồng tiền vàng Phi Long hạng lớn, để khuyên người làm việc giỏi. Khiến bộ Lại thông lục việc ấy ra các tỉnh để cho người khác bắt chước.

Quan binh đạo Ninh Bình bắt được tướng giặc Quách Tất Tại đóng cũi đưa về Kinh làm tội.

Mới đặt châu Thường Xuân thuộc tỉnh Thanh Hóa. Bởi vì Trương Đăng Quế tâu: "trong châu Lang Chánh, các xứ Trịnh Vạn, Mậu Lộc, Quân Thiên, Lâm Lư (ở phía tả sông Lương) dân cư giữa núi, mỗi đám một hai nhà, chẳng thành làng xóm, mà rừng rứ núi khe đi lại rất là gian hiểm và cách xa châu lỵ, thiệt khó xem xét; huống chi xứ ấy hai mặt Tây, Bắc tiếp giáp Quỳ Châu tỉnh Nghệ và xứ Sầm Tộ, Trấn Biên, cũng là một nơi quan yếu, nếu giữ gìn nơi ấy, thời xứ Lâm Lự và Quân Thiên không cậy hiểm được nữa. Vậy xin chia Trịnh Vạn làm hai xã với xã Thọ Thắng, xã Mậu Lộc đặt tên là Tổng Trịnh Vạn; chia 8 xã thôn ở Lâm Lự và Quân Thiên đặt làm tổng Quân Nhơn; lại trích tổng Như Lăng ở huyện Nông Cống, tổng Luận Khê ở huyện Lôi Dương đặt làm châu Thường Xuân, đắp thành ở tỉnh Vạn để làm châu lỵ; còn huyện Cẩm Thủy chưa có huyện lỵ mà xét huyện ấy dân cư trù mật, lại không núi khe hiểm cách; xin bắt lính đắp thành tại xã Thạch Lãm (về phía tả sông Mã) cho huyện viên tới ở đó làm việc". Ngài cho.
Kinh lược Ninh Bình là Tạ Quang Cự, Hà Duy Phiên lại bắt được vợ con hai tên giặc Quách Tất Công, Quách Tất Tề đều đem chánh pháp.

Ngự sử đạo Bình Phú là Ngô Văn Địch và Ngự sử đạo An Hà là Ngô Văn Thạc tâu rằng: "những gò đất ở Sơn Âm nhiều chỗ như hình súng hình gươm, họ Quách đời nào cũng có kẻ bạn nghịch, cũng tại phong thổ xui khiến ra vậy; xin cho phá bằng mấy gò đất ấy để khỏi sanh giặc".

Tháng 4, Trương Đăng Quế giao cho thổ ty Quan Hóa là Hà Văn Vân đi bắt giặc, Vân bắn chết tên tướng giặc Phạm Bá Nho ở rừng Lực Canh, bỏ đầu vào thùng phát về Kinh.

Tạ Quang Cự, Hà Duy Phiên bắt được thủ phạm Lê Duy Hiển, chạy cờ đỏ về báo tiệp; tên Hoàng Đồng Nguyệt (ngụy quốc sư) cũng bị binh dân bắt giải, nó cắn lưỡi tự tử.

Nguyễn Đăng Giai bắt được Đinh Kim Bảng đóng cũi đưa về Kinh, lại bỏ đầu Phạm Phúc Hiển vào thùng đệ về luôn.

Trương Đăng Quế đem những Kinh lược sự nghi bày tâu, Ngài dụ: "thuế đinh thuế điền năm nay và tiền lúa trích khiếm mấy năm trước trong 6 huyện châu bị giặc bắt, đều gia ơn tha hết; trong 7 tổng về huyện Lôi Dương, huyện Nông Cống, huyệnThụy Nguyên cũng vậy".

Tháng 5, thuyền giặc Đồ Bà thường ẩn phục các cù lao ngoài biển. Ngài khiên quan tỉnh Hà Tiên phái người đi vẽ đồ bản, chỗ nào nên lập đồn, hoặc nên phái binh đón phục, phải chỉ bày minh bạch. Quan tỉnh tâu: "trong các cù lao thuộc về tỉnh tôi, chỉ có cù lao Phú Quốc có dân ở, đã lập đồn đóng giữ rồi, còn ngoài ra những nơi khác như là hòn Ông, hòn Bà, Vu Dự, Thổ Châu Dự, Cổ Lôn Dự, Thát Dự đều không dân cư, cách xa đàng bộ, không có hình thế lập đồn; còn như binh thuyền mình đi tuần tiễu, xin tuân lời dụ trước: cứ tháng 4 phái đi, tháng 10 triệt về, không cần đóng đồn làm gì". Ngài cho.

Mới đặt chức Quản thủ An Ninh thuộc về tỉnh Tuyên Quang, đắp đồn Tuyên Định ở làng Niên Sơn. Bởi đó giáp giới tỉnh Cao Bằng, đất liền với nước Tàu, rất là quan yếu, lập đồn phái binh đóng giữ, để giúp đỡ đồn Tuyên Tỉnh, lại tiếp ứng huyện Để Định.

Trương Đăng Quế nghiêm đốc bọn thú đinh bắt lần đem nạp cả thảy 10 người thân thích bọn tướng giặc Hà Công Tư, Lê Phi Hiếu, Lê Phi Ất, Lê Phi Bài, Hà Công Kim, Phạm Thúc Liêm. Rồi Ngài đòi Đăng Quế về Kinh. Có tên động trưởng xứ Trịnh Vạn là Cầm Bá Hiên theo quan binh sai phái, bị giặc bắt, không chịu theo giặc, nên bị giặc giết; Quế đem việc tâu lên, Ngài khen, truy tặng tên Hiển chức Chánh đội tùng ngũ phẩm, cho lập nhà thờ nơi ấp và cho biển ngạch khắc hai chữ: "Trung tiết" để bày tỏ người trung.

Khiến các quan làm sách Minh Mạng chánh yếu.

Định Biên Tổng đốc Nguyễn Văn Trọng tâu: "Phủ Tây Ninh mới đặt, thuế thân các xã thôn chiết nạp, bằng dầu hỏa và dầu rái; xin tuân lời ân chiếu nhứt luật quyền hoãn, cũng như Hán dân". Ngài cho; lại chuẩn cho người xứ Tây Ninh phải đặt họ bằng chữ Lý, Đào,Dương, Hạnh, Ngưu, Dương, Tượng, Mã, vân, vân... Mấy chữ ấy Ngài đã truyền Bộ lục ra một tờ giấy giao quan tỉnh ban cấp.

Đem việc đã dẹp yên đảng giặc trong hai tỉnh Ninh Bình,Thanh Hóa thông dụ trong ngoài đều biết.

Việc Kinh lược tỉnh Ninh Bình đã xong, Tạ Quang Cự và Hà Duy Phiên về Kinh phục mạng. Ngài truyền đổi huyện Lạc Thổ làm huyện Lạc An, tước tên xã Sơn Âm, dời dân xã ấy cả thảy 133 người ra ở các xã Duyên Hải tỉnh Ninh Bình, mà phải quản thúc một cách rất nghiêm, còn ruộng đất Sơn Ân thời cấp cho các xã lân cận nhận lãnh cày và ở.

Tháng 7, trường thi Hương Nghệ An lấy đậu chỉ 5 người; bộ Lễ duyệt lại lấy thêm được 15 người; quan trường là Võ Đức Khuê, Lâm Duy Nghĩa đều bị giáng một cấp.

Làm xe máy để dùng cưa ván (bắt chước theo cách Tây). Ngài ngự xem, truyền: "xe nầy dùng trâu kéo, con trâu kéo quen thời dẫu gầy ốm mà kéo cũng mạnh, con trâu ở nể dầu to béo mà thở mệt kéo không nổi; cho nên ta thiệt ghét những người ở nể mà không làm việc" ( Sau đó dùng máy cưa chạy bằng nước, đặt lại thác dài làng Dương Hòa nơi Hữu Trạch nguyên).

Dời con cháu nhà Lê vào Tả trực kỳ tự Quảng Nam trở vào 3 tỉnh trong, cho ở mỗi huyện 15 người, mỗi người một cấp 10 quan tiền, 1 mẫu ruộng công.

Tháng 8, bộ Binh tuân lời chỉ dụ nghị phép thi võ cử.

Quan thành Trấn Tây tâu rằng: "dân Chân Lạp ở phủ Hải Đông, năm trước bị tên giặc Minh bắt qua Xiêm ở súc.

Tà La, nay nghe người Xiêm muốn dời chúng nó qua Vọng Các, nên chúng nó đem vợ con trở về đất cũ hơn 1.000 người, xin phân tháp cho ở những chỗ gần hơn, cho đặng yên nghiệp". Ngài cho.

Tháng 9, quan Trấn Tây tướng quân Trương Minh Giảng đến Kinh làm lễ bảo tất. Ngài ban yếu ở bộ Lễ, cho các Văn Võ đình thần bồi tiệc, để tỏ cách vinh sủng. Giảng nhơn dâng các thứ ngọc lấy trong loài trùng và loài thú của thổ quan tặng cho. Ngài lại cho Giảng một con cọp bằng vàng, nghĩa là khen thiệt một người võ thần có oai như cọp.

Thân dụ dân tự Hà Tĩnh trở ra phải đổi cách ăn mặc.

Quan đề đốc đem binh thành Trấn Tây đi khám các con đàng quan yếu trong địa hạt.

Tháng 10, khiến văn võ đại thần là Trương Minh Giảng và Phạm Hữu Tâm bàn việc sắp đặt thành Trấn Tây (Bọn ông Giảng hội nghị điều trần 5 điều lợi, như là xin đặt chức Thự phủ và Phó sứ coi việc 3 phủ Hải Đông, Hải Tây, Sơn Định, mà phải lấy việc đồn điền, sắm khí giới lương thực, dạy quân lính, làm việc cần nhứt). Ngài khen phải cả, cho Gỉng tới đó theo từng khoản làm cho thành; lại sai các quan đàng 6 bộ phải lựa 20 người làm được Tri huyện, không nệ người có văn học, chỉ cốt là quen thuộc thiệt thà, trị được dân Mọi mà thôi.

Người tỉnh Phú Yên là Nguyễn Văn Tựu trước có tiếng khen hiếu tử, đã được thưởng; nay con Tựu là Nguyễn Văn Thiệu, tuổi đã 40, thuận thờ cha mẹ không trái ý chút nào, người làng ai cũng khen là hiếu. Ngài khen là một nhà 3 đời thói tốt danh thơm, truyền ban bức biển ngạch khắc 4 chữ: "Thiệu thuật hiếu phong". Còn những người hiếu tử tiết phụ khác dự thưởng được 4 người nữa.

Truy thọ Nguyễn Đăng Huân chức Lễ bộ Lang trung. Huân trước làm Tri phủ Điện Bàn, giữ lòng thanh liêm kiệm ước, lại dân yêu như cha mẹ. Quan Khoa đạo đem việc tâu lên và tâu rằng: "trước đã có Tri phủ Anh Sơn là Nguyễn Hữu Hoàng; nay lại có Nguyễn Đăng Huân, so với người xưa thiệt chẳng kém gì". Ngài thưởng 200 quan tiền để nuôi vợ con; lại nghe Huân còn mẹ, thưởng thêm 100 quan nữa, truyền chỉ quan địa phương phải tới thăm hỏi.

Tháng 11, Quận chúa nước Chân Lạp là Ngọc Vân sai người dâng đồ phẩm nghi chúc mừng Thất tuần khánh tiết.

Người Chân Lạp hiện làm Chưởng vệ ở thành Trấn Tây là bọn Trà Long, Mộc Tiết đến Kinh dâng đồ châu ngọc, Ngài tùy hạng ban thưởng, lại cho Trà Long một bộ áo mão tam phẩm võ giai và cho lập ban đứng dưới các quan tam phẩm Triều đình.

Tháng 12, tỉnh giảm 2 huyện Vĩnh Hòa và Hội Nguyên thuộc phủ Tương Dương tỉnh Nghệ An; lại chia huyện Đông Thành làm 2 huyện: Đông Thành và An Thành. Vì phủ Tương Dương ít việc đơn giản; huyện Đông Thành địa thế rộng rãi, đinh điền sấp hai (số điền 76.430 mẫu, số đinh 12.570 người), vậy nên cho huyện Vĩnh Hòa hiệp vào Tương Dương cho quan phủ kiêm lý; huyện Hội Nguyên hiệp vào huyện Kỳ Sơn cho quan huyện quản nhiếp trong huyện Đông Thành trích 5 tổng: Cao Xá, Lý Tai, Quan Trung, Vân Tụ, Thái Xá, đem thuộc về phủ Diễn Châu kiêm lý, còn 5 tổng (1); Quỳ Trạch, Quan Hóa, Hoành Trường, Vạn Phần, Cự Lâm thời đặt thêm làm huyện Yên Thành, đặt chức Tri huyện và Huấn đạo.

Khiến các địa phương trù nghĩ bớt các việc chi phí.

Truyền dụ cấm quan địa phương không được sai quân lính làm việc riêng.

Truyền dụ từ Hà Tĩnh trở ra, chỗ nào có những ruộng nhà Lê đã cấp làm ruộng thờ công thần, nay phải trả lại cho dân.

Năm Mậu Tuất thứ XIX (1838), tháng giêng, chức An Phủ ở phủ Khai Biên thuộc tỉnh Hà Tiên là tên Di làm phản. Trước có tên Khống (Khống người phủ Khai Biên, năm trước qua Xiêm làm chức Ba Lật) tự Xiêm trốn về, tên Di giấu đi; Di lại thông mưu với Thổ mục là tên Châu, dụ bọn mọi cao làm đồ khí giới, toan làm loạn, chúng nó vừa nghe tên Đô Y ở Hải Đông năm ngoái khởi biến, liền tụ đảng 500 người qua đồn Long Tôn; Quản cơ phủ Khai Biên là bọn Sô Mịch, Ân Ôn theo nó cả, giết quân trú phòng người mình, rồi phân đạo đi nhiễu các xứ. Án sát Phạm Ngọc Quang, Lãnh binh Nguyễn Tấn Phúc và Phiên mục vệ úy Nhâm Trật đều đem quân đi tuần tiễu; đánh giặc ở Kha Sơn, tên Y chạy thoát, Nhâm Trật đánh phá tên Châu ở sóc Cầm Lịch; Di ở LongTôn nghe thua chạy trốn.

Đặt sở đồn điền ở Tả hữu trạch nguyên, khiến quan Phủ doãn thuê dân 2.000 người hết sức khai khẩn, phá cây bụi, đuổi cọp beo, hạn trong một tháng làm cho đất núi rộng bằng cày trồng được, cho dân lãnh canh, đợi đến 6 năm thành ruộng thành vườn rồi sẽ chiếu lệ đánh thuế.

Giặc Hải Đông tên là Đô Y họp đảng hơn 1.000 người vây đồn Cần Đa, Thổ binh trong đồn đều cầm khí giới theo giặc, quan ở TrấnTây là Đoàn Văn Phú tâu lên và xin qua Hải Đông coi việc nhung vụ.

Tháng 2, bãi chức Quản phủ các phủ, đổi đặt làm Trú phòng, chuyên coi việc chống trộm cướp, giam tù phạm.

Tuần phủ An Giang sung Tham Tán Trấn Tây là Lê Đại Cương có tội, bị cách, phái theo quân thứ Hải Đông hiệu lực.

(1) 5 tổng ấy đinh số được 5.470 người, điền thổ được 37.115 mẫu.

Trương Minh Giảng mậ tâu rằng: "binh Xiêm 1.000 mẫu chia làm hai đạo: một đạo ở Sa Đâu, một đạo ở Viên Chăn, ý muốn xâm bờ cõi nước mình; mà những tên Thổ mục, Thổ dân ở đó, phần nhiều đem lòng trông mong, không nên tin dùng sai khiến chúng nó".

Quan coi đạo Hải Đông đuổi đánh giặc ở xứ Trừng Thụy, xứ BìnhTiêm, bắn giết rất nhiều, đảng giặc tan hết. Ngài truyền dụ Trương Minh Giảng rằng: "việc dẹp giặc gần xong, thời công việc kinh lý nên nhơn dịp mà làm, gặp dịp lúc nầy sửa sang có thể dễ hơn. Ngươi phải tuân lời nghị định trước, chước lượng theo thứ đệ thi hành".

Tên tù ở ngục Gia Định là Nguyễn Văn Quang toan vượt ngục, đem cháu Lê Văn Duyệt là Lê Văn Sơn giữ thành làm phản. Việc ấy phát giác ra, Triều đình bắt cháu Lê Văn Duyệt là Lê Văn Yên phải tự tử; còn Văn Tề, Văn Phúc, Văn Phẩn, Văn An cả thảy 8 người đều bị chém, con Văn Yên là Diễn, Minh, con Văn Tề là Hiệp, Nam đều an trí tại Cao Bằng. Bộ Hình lại tâu xin đem những người họ hàng Lê Chất là bọn Lê Luận cả thảy 8 người phát đày ra ngoài Lạng Sơn, Tuyên Quang.

Án sát tỉnh Vĩnh Long là Hà Thúc Văn dâng tập thỉnh an tâu rằng: "bốn huyện ở trong thuộc hạt đều có dân Thổ, chữ viết và tiếng nói khác mình; nay xin cho dân Hán học chữ Thổ, lại khiến con em dân Thổ tới trường Huấn, Giáo, học chữ Hán, để cho tập nhiễm thói mình".

Trương Minh Giảng, Dương Văn Phong đem tình hình đánh giặc tâu rằng: quan bị cách là Lê Đại Cương đóng ở đạo Trà Di chia quân kéo tới đánh giặc. Ngài xem tờ sớ không bằng lòng, truyền rằng: "Đại Cương bị tội cách hiệu, sao dám tư tôn mình là Đại tướng? Chẳng sợ phép nước, chẳng kể công luận. Vậy Đại Cương phải tội trảm giam hậu; còn Trương Minh Giảng giáng xuống làm Binh bộ Thượng thơ, Dương Văn Phong giáng 3 cấp".

Tháng 4, định lệ "lấy quế nạp thuế" ở tỉnh Thanh Hóa, tỉnh Nghệ An (Thanh Hóa mỗi năm nạp 7,8 cây quế, bì nặng chừng 60 cân; còn Nghệ An mỗi năm nạp 5,6 cây quế, bì nặng chừng 50 cân; còn thừa bao nhiêu quan phải nhận mua cả; nếu thiếu số ấy, cứ quế hộ trách bồi; còn như ẩn lậu, gia đẳng trị tội).

Tháng 4 nhuận, đặt thêm huyện Vĩnh Bảo về tỉnh Hải Dương; trích lấy 3 tổng ở huyện Vĩnh Lại và 5 tổng ở huyện Tứ Kỳ đặt ra huyện ấy.

Tháng 5, ban yến các Tấn sĩ mới đậu ờ vườn Thư Quang. Khoa ấy cho Nguyễn Cửu Trường, Phạm Văn Nghị đậu nhị giáp, bọn Đinh Nhật Thận đậu tam giáp, Tấn sĩ cỡi ngựa dạo phố xem hoa, từ đó là đầu.

Vệ úy đạo An Biên là bọn La Kiên, Nhâm Trật sai Thổ mục là Ốc Tri Nha, Liêm Mộc bắt được tướng giặc là Ân On và vợ con cả thảy 7 người; La Kiên, Nhâm Trật được thưởng kỷ lục một thứ, Ốc Tri Nha được thưởng thất phẩm Đội trưởng; Liêm Mộc bát phẩm Đội trưởng, và ban tiền bạc, thẻ bạc, quần áo.

Tháng 6, định lại điều lệ: "xét công phủ huyện" trong các địa phương: trong hạn 3 năm, ai không phải làm án gì là bậc nhứt, ai phải làm án ít là bậc nhì.

Tháng 7, đặt thêm huyện Mỹ Hóa thuộc về phủ Hà Trung tỉnh Thanh; lại trích tổng Thần Phù ở tỉnhThanh giáp về huyện Yên Mô tỉnh Ninh Bình.

Khiến các Biên Tỉnh ở Bắc Kỳ phải cử những người dân anh tú trong hạt. Dụ rằng: "mấy tỉnh Tuyên,Cao, Thái, Lạng, Hưng Hóa, tự đời Lê về trước, chỉ giao về người Thổ mục quản nhiếp, nhứt luật cho là mọi rợ mà ngăn cách ra, cho nên trong dân có người giỏi cũng chẳng có khi nào được nhà nước dùng; cách đãi người như vậy thiệt chẳng rộng rãi. Bản triều ta khoan nhơn, coi trong ngoài như một; gần đây đã đổi thổ quan làm lưu quan, không phải còn như cũ nữa, ai cũng có lòng bay nhảy bỏ lối mọi theo lối mình. Nay truyền cho quan tỉnh phải xét những thổ quan hoặc dân gian tử đệ, ai là anh tú cho tới Kinh vào trường Giám học tập, ai ma có tài coi quân và làm việc quan được, do bộ phân phái, tùy tài bổ dụng". Tỉnh Lạng Sơn liền đem người Thổ là Nồng Đăng Tuyển tâu cử lên. Khi Tuyển đến Kinh, cho vào trường Giám cấp lương học tập.

Tháng 8, Ninh Bình bị bão lụt; huyện Kim Sơn thiệt hại hơn, quan tỉnh phát tiền kho khẩn cấp; Chánh tổng huyện Yên Mô là Trần Văn Phán tự xuất lúa nhà 100 hộc chẩn cho dân đói; Ngài nghe, khen lắm, khiến tỉnh thần pháty lúa kho trả lại và ban thưởng dê rượu hoa hồng. Truyền dụ các quan ngoài tỉnh Tuyên, Cao, Thái, Lạng, phải lựa đặt mỗi phủ một hay là hai ba người làm chức quyền Tổng giáo để dạy học trò, bất câu con nhà Thổ mục, Thổ dân đều phải mỗi ngày tới bọc, khiến cho biết chữ biết viết.

Đắp đập ở đầm của làng Tô Đà và làng La Bích về phủ Thừa Thiên. Hai đầm ấy liền với sông Lợi Nông, trước đã đắp một cái đê nhỏ để ngăn nước sông, thành ruộng được hơn 400 mẫu; cho nên bây giờ thuê dân làm đập.

Tháng 9, 4 trại Man Lãng, Tân Na, Cống Diềm Đàng, Hắc Ba y thuộc về động Phong Châu, châu Chiêu Tấn tỉnh Hưng Hóa, năm trước bị họ Điêu chiếm làm phần riêng, đem cố cho người Tàu mà lấy bạc; đến nay phát giác ra, Ngài khiến quan tỉnh khám thiệt làm sổ bộ; Động mục là Điêu Quốc Ngoan, Điêu Doãn Long đều cách chức phát binh.

Tổng đốc An Hải là Nguyễn Công Trứ đem binh thuyền chia đạo đến thẳng Chàng Sơn vây bắt giặc biển, chém được một tên, giặc bỏ thuyền lên bờ chạy; quan quân đuổi theo, bắt chém rất nhiều, được cả tàu thuyền súng ống; xét thấy nhà giặc ở hơn 50 nóc đều có tang vật ăn cướp, trong núi trồng hoa lợi và lúa hơn 500 mẫu. Trứ đều đốt phá hết thảy. Việc ấy tâu lên, Ngài thưởng Quản vệ, Quản cơ kỷ lục 2 thứ, Suất đội 1 thứ, binh dõng thưởng tiền 300 quan.

Nghệ An Án sát Phùng Đắc Ninh dâng sớ tâu: "Tấn Quy Hợp là yết hầu chỗ Trấn Biên, Trấn Tĩnh, xin đặt chức Tri châu quản trị", Ngài truyền rằng: "Quy Hợp địa thế tuy rộng, mà thuộc tấn chỉ có 7 động, dân số không đầy 100 người, đặt một Thủ ngự và một Thơ lại cũng đủ làm việc".

Ngài lại truyền cho các động đổi làm xã, định thuế lệ lại, khiến đem 7 xã ấy đặt làm tổng Quy Hợp, thuộc về huyện Hương Sơn, đặt một Chánh tổng theo Trấn sai phái.

Mới đặt chức kiêm lãnh Quốc tử giám sự vụ đại thần.

Cấm thành Trấn Tây không đuợc bày cuộc nha phiến và cờ bạc. Khi trước Quận chúa là Ngọc Vân cho các khách nấu thuốc phiện bán, để lấy tiền lợi; và thổ dân thuộc hạt oa trữ cờ bạc nhiều. Chân Lạp chi cấp lương lính và sắm thuyền bè khí giới đều lấy vào món tiền ấy; đến bây giờ truyền cấm.

Định lệ: phàm các quan địa phương phải hỏi thăm cha mẹ già các ngươi làm quan (tại Kinh và ngoài các địa phương như có người làm quan ở xã, văn từ tứ phẩm, võ từ tam phẩm trở lên, mà còn có lão thân ở nhà, thời cứ quan tỉnh nên thỉnh thoảng sai người tới hỏi thăm, hoặc có bệnh tật, phải đòi thấy thuốc đến chữa, để khiến người con yên tâm làm việc quan. Lại đem dụ ấy thông dụ khắp trong ngoài đều biết).

Tháng 10, đặt thêm Hà Trung phân phủ thuộc tỉnh Thanh Hóa, kiêm lý huyện Hoàng Hóa thống hạt huyện Mỹ Hóa.

Khiến từ Quảng Bình đến Bình Thuận xét kẻ nào thông văn tự, thơ, toán, muốn ra làm việc, cho kê tên dâng lên. Học trò tình nguyện làm việc hơn 50 người, Ngài đều truyền chỉ cho tùy phái ở thành Trấn Tây.

Bộ Binh tâu rằng: "các trạm ở Nam Kỳ lâu nay công văn công hóa đều đệ thuyền, nay đã có đàng quan, xin cấp mỗi trạm 2 con ngựa, phàm gặp những việc quan khẩn, nên phát đệ đi ngựa cho mau, chỗ nào gió nước thuận tiện cho đi thuyền, chỗ nào nước ngược cho đi ngựa; còn những việc khẩn vừa và việc thường đều cứ đệ thuyền đi". Ngài y theo.

Tháng 11, Tổng đốc Bình Phú là Võ Xuân Cẩn dâng tập thỉnh an, nhơn định việc quân điền (1): "phàm ruộng tư cứ 5 mẫu làm hạn, còn thừa bao nhiêu thời làm ruộng công, phân cấp cho dân, để làm lương điền khẩu phân". Ngài dụ rằng: "việc ấy chắc nhiều người không bằng lòng, e khó làm được".

(1) Quân điền nghĩa là chia ruộng dân cho cân.

Nguyễn Công Trứ đem tuần bổ binh thuyền đi tới phần biển Ba Phong, Chân Châu gặp hơn 60 chiếc thuyền giặc người Tàu, quân ta cự đánh, bọn Quản vệ Nguyễn Văn Ngữ lấy được 3 chiếc thuyền nhỏ và khí giới, vừa gặp gió đông thổi to, Trứ lại chạy thuyền qua Vân Đồn đợi gió thuận sẽ đi. Việc ấy tâu lên, Nguyễn Văn Ngữ được thưởng gia kỷ lục một thứ. Ngài lại dụ Công Trứ phải thẳng đến sào huyệt giặc ở chỗ Chàng Sơn, tính làm những việc giữ yên về sau.
Tháng 12, Trứ ở làng Vựng thuộc châu Vân Đồn, nghe ngoài núi Ỷ Cầm có hơn 50 chiếc thuyền giặc người Tàu, liền chia quân mình làm 5 toán, nhơn đêm kéo tới, gặp lúc gió đông nổi to, sóng dữ quá, gần sáng, giặc dương buồm chạy thoát, có một chiếc tàu chạy chưa kịp, Suất đội toán tiền quân là Nguyễn Công Khuyến đi chiếc thuyền nhẹ đuổi kịp, chém được một tên giặc, còn bao nhiêu đều nhảy xuống biển mà chết. Trứ tâu lên và xin tạm Quảng Yên, chờ khi gió thuận lại qua đánh giặc núi Chàng Sơn.

Tổng đốc An Tĩnh là Tạ Quang Cự hỏi thăm mới biết Nghệ An là tổ quán mình, tâu xin hồi ty. Ngài dụ rằng: "Ngươi là người tôi tâm phúc chơn tay ta, chẳng phải ví như chức nhỏ, ngươi nên bỉnh công làm việc cho xứng công ta ủy thác, chẳng nên lấy điều ấy làm ngại lòng".

Đắp thành phủ Ninh, Thuận và phủ Hàm Thuận ở tỉnh Bình Thuận.

Khắc bia Võ công dựng trước sân Võ miếu; cả thảy 20 người đều khắc tên vào bia để tỏ bày chiến công (Trương Minh Giảng, Trương Phúc Đỉnh, Phan Văn Thúy, Nguyễn Xuân, Phạm Hữu Tâm, Trần Văn Trí, Hồ Văn Khuê, Nguyễn Công Hoán, Mai Công Ngôn, Phạm Văn Điển, Tạ Quang Cự, Lê Văn Đức, Nguyễn Công Trứ, Võ Văn Từ, Nguyễn Tấn Lâm, Tôn Thất Bật, Võ Đình Quang, Lê Văn Thụy, Phạm Phi, Phạm Văn Lý.

Năm Kỷ Hợi XX (1839), tháng giêng, dân hạt Hà Tiên là Nguyễn Văn Xung đem vợ con từ Xiêm trốn về. Nguyên nó ở Xiêm đã hơn 30 năm, bây giờ mới về, Ngài nghe nói, truyền đòi về Kinh, sắc xuống bộ Binh hỏi tình trạng nước Xiêm thế nào tâu lên. Ngài nghĩ tên Xung là người biết giặc tình, quen thổ tục, cho bổ làm chức Hành nhơn ty ở Trấn Tây, tùy sự sai phái.

Khiến tỉnh Khánh Hòa hỏi mua voi ngựa tại các xứ Mọi; lại khiến Thị vệ và vài người đội Kinh tượng phân phái đi tự Quảng Nam tới Gia Định, Quảng Trị tới Sơn Tây, chọn lựa voi công, con nào cao từ 6 thước trở lên, mạnh lớn hiền lành, cỡi êm, không sợ súng đạn, hay là mạnh và lanh, đều đem về Kinh chựa lựa.

Nguyễn Công Trứ lại tới Chàng Sơn đánh giặc biển, dâng sớ xin lập đồn; một sở ở làng Vựng thuộc châu Vân Đồn, một sở ở làng Vĩnh Thực thuộc châu Vạn Ninh, một sở ở làng Xuân Áng thuộc huyện Ba Phong, Ngài cho.

Tháng 2, truyền định lại các danh sắc trong sổ đinh: trước chỉ có hạng tiên sai và hạng biệt tính;bây giờ đổi làm hạng chức sắc, hạng miễn sai, hạng miễn diêu.
Khiến Nghệ An phái người qua Nam Chưởng và Vạn Tượng mật thám tình hình.
Khiến Ngự sử Nguyễn Văn Chấn đi khám xét các mỏ ở những biên tỉnh Bắc Kỳ, chỗ nào khí mạch vượng hơn trước thời tăng thuế, chỗ nào chưa vượng mấy thời cứ theo ngạch thuế cũ; còn các mỏ mà trước có lệnh cấm, bây giờ xét chỗ nào khí mạch vượng lại, thời cho khai (cả thảy tăng ngạch thuế 8 sở, y ngạch thuế cũ 4 sở, trước cấm nay lại khai 9 sở).

Tháng 8, vua nước Chiêm Vạn Tượng là A Nỗ có 3 người con là Chiêu Thiển, Chiêu Miễn, Chiêu Xang, trước cho tháp ở huyện Cam Cát, năm trước đem gia quyến tới ở tấn Nùng Khai (thuộc về Vạn Tượng), nay Chiêu Xang củ dụ đảng lõa hơn 100 người ra cướp địa hạt tấn Quy Hợp. Ngài khiến Nghệ An, Hà Tĩnh hội nã hơn một tháng không được, quân lính ở lâu cảm mạo lam chướng đều triệt về.

Nguyễn Công Trứ đem binh thuyền đóng ở Vân Đồn. Hai đàng người Tàu làm nghề cá là bang Khai Vĩ và Hà Cổ bắt được tên tướng giặc Lý Công Tống và bắt sống đồ đảng 16 tên, giết chết 50 tên, cùng thuyền tàu khí giới giải nạp tại quân thứ, xin Công Trứ đem việc tâu lên, cho hai bang đặng ở ngoài biển đánh cá chịu thuế. Công Trứ xuất 100 đồng bạc và 100 phương gạo cấp thưởng, lại biểu chúng nó nên về Tàu cả; nhưng chúng nó xin tình nguyện ở lại làm dân mình, theo lệ như người Minh Hương.

Công Trứ đem việc tâu lên, Ngài cho thưởng thêm 500 quan tiền; khiến Công Trứ đòi hết thảy mà hiểu dụ và chọn chỗ cho chúng nó ở; nếu chỉ ưng ở trên mặt biển, sớm đi tối về, thời phải đuổi ngay, chớ để chúng nó được sanh lòng xảo trá.
Truyền đòi các xứ Thổ dân Bình Định gọi là Xã dân. Triều đình nghĩ rằng: chỗ Thuận Thành đã đặt phủ huyện, người Thổ đã dần dần học theo thói người mình, quen tập việc quan, theo giáo hóa rất mau, vậy nên truyền chỉ đòi làm Xã dân, để cho biết Triều đình coi dân Hán và dân Thổ như một.

Tháng 4, Ngài ngự chơi cầu Bến Ngự, xem thí nghiệm tàu máy hơi. Khi trước khiến sở Võ Khố chế tạo tàu ấy, đem xe chở ra sông, giữa đàng vỡ nồi nước, máy không chạy, người Đốc Công bị xiềng, quan bộ Công là Nguyễn Trung Mậu, Ngô Kim Lân vì cớ tâu không thiệt, đều bị bỏ ngục. Bấy giờ chế tạo lại, các máy vận động lanh, thả xuống nước chạy mau, Ngài ban thưởng người Giám đốc là Hoàng Văn Lịch, Võ Huy Trinh mỗi người một cái nhẫn pha lê độ vàng, một đồng tiền vàng Phi Long hạng lớn; Đốc công và binh tượng được thưởng chung 1.000 quan tiền. Ngài truyền rằng: "tàu này mau bên Tây cũng được, nhưng muốn khiến cho công tượng nước ta tập quen máy móc cho khéo, vậy nên chẳng kể lao phí gì".

Nguyễn Công Trứ đem binh thuyền lại qua Chàng Sơn tìm bắt được 4 tên giặc, chém ngay, chiêu phủ binh dân được cả thảy 180 người, lập làm làng Hướng Hóa, lại tùy chỗ ở chia làm 4 giáp; giáp đông, giáp tây, giáp nam, giáp bắc; đặt Lý trưởng và Giáp trưởng để quản trị, cho thuộc về châu Vân Đồn, trước bộ chịu thuế. Công Trứ dâng sớ tâu việc ấy, Ngài cho. Công Trứ lại tuân lời dụ đòi các tên Bang trưởng bang Khai Vĩ và bang Hà Cổ khiến khai trình hiện số thuyền và số người, để vào sổ đánh thuế. Chúng nó thưa rằng: "Chúng tôi quen sanh nhai trên mặt nước, nếu lên ở trên mặt đất, thời không tiện việc làm ăn". Chỉ có tên Tẩy Thành Đức thuộc về bang Khai Vĩ xin ở lại, gia quyến nó đàn ông đàn bà cả thảy 5 người chia làm hai nhà. Công Trứ cho ở dưới chân núi Đông Sơn (thuộc về làng Quan Lan, châu Vân Đồn, giáp xứ Sa Châu, mỗi nhà cấp 1 mẫu đất) rồi đòi Công Trứ hồi Kinh.

Khiến hiểu thị dân 6 tỉnh Nam Kỳ có ai tình nguyện nạp lúa xay gạo để làm quân nhu trên thành Trấn Tây, sẽ được thưởng phẩm hàm và miễn thâu thuế binh diêu (người nào xuất 2.500 hộc được thưởng tùng cửu; 3.500 hộc được thưởng chánh cửu).

Tháng 5, truyền Hộ bộ Tá lý Phan Thanh Giản đi ra Thái Nguyên khai mỏ bạc Tống Tinh (thuộc phủ Thông Hóa). Khi trước Ngài xem nhật báo Tàu, thấy nói quan Tổng đốc Trực Lệ nước Tàu tên là Kỳ Thiện có nói: mỏ bạc Tống Tinh nước ta rất vượng, mà chỉ trưng thuế buôn, cho người Tàu lấy mỗi năm được hơn 2.000.000 lạng bạc tốt đem lén về Tàu. Vậy nên Ngài đã phái Nguyễn Văn Chấn đến nơi khám xét, thời thấy công việc làm cũng dễ. Bấy giờ Ngài sai Giản đem Thị vệ tới nơi thuê thợ đào lấy. Rồi bởi vì công trình khó nhọc, lấy không được mấy, lại bãi đi mà giao cho Khoáng trưởng lãnh trưng.

Tháng 6, cho cấp thêm tiền cố công và định cách thưởng, để khuyên những người khai mỏ Tiên Kiều thuộc tỉnh Tuyên Quang. Chỗ núi Phú Bác và Nội Chiêm thuộc tỉnh Cao Bằng cũng có kim khí phát vượng, Ngài truyền tỉnh thần hội đồng với quan phủ sở tại (phủ Hòa An) mộ người khai mỏ, làm y theo lệ Tuyên Quang).

Tháng 7, khiến Hiệp tá đại học sĩ Hình bộ Thượng thơ kiêm Đô sát Võ Xuân Cẩn, Tham tri bộ Hộ Doãn Uẩn qua Bình Định làm phép quân điền. Bộ nghị: "phàm các thôn ấp, số công điền hơn số tư điền, hoặc số công tư ngang nhau, thời không phải lấy ra quân cấp nữa; còn chỗ nào số tư hơn công, thời tư điền phải trích lấy một nửa sung công. Lại xét thôn ấp nào có nhơn đinh không có điền thổ, hoặc có thổ không điền, hoặc nhơn số nhiều mà điền số ít, thời lượng trích quan tiền, hoặc nhơn số nhiều mà điền số ít, thời lượng trích quan điền trại điền hay là công điền các nơi gần đó để cấp cho dân; như vậy thời binh dân đều được lợi". Ngài quyết ý làm, cấp thêm tiền lộ phí cho Xuân Cẩn, Doãn Uẩn. Ông Cẩn lại tâu rằng: "ruộng ở trong hạt chẳng có thể nhứt luận chia cho đều nhau, vậy xin làng nào mà có ruộng hơi nhiều, thời đến kỳ quân cấp, tuân phép phân hạng cấp khắp cả; làng nào số ruộng hơi ít, thời xin trước cấp ruộng lương điền cho lính, còn thừa sẽ cấp ruộng khẩu phần cho dân; làng nào số ruộng ít quá, thời xin chỉ cấp lương điền cho lính mà thôi; tựu trung làng nào ở xa cách không có ruộng quan, trại, cấp được, thời xin xét các làng chung quanh, làng nào có công điền nhiều, trích trong số điền bộ cũ, hoặc trong số ruộng mới chiết cấp, hoặc trong số lưu hoàng mới khẩn trưng lại, lấy 1,2 mẫu phân cấp cho làng kia làm công điền; còn như tư điền thời dẫu của công thần tế tộc cũng lấy một nửa sung công".

Ngài cho, nhưng ruộng hương hỏa của ông Đào Duy Từ, nếu có trích lấy bao nhiêu làm ruộng công, thời mỗi mẫu cấp cho 50 quan tiền giao cho cháu là Đào Duy Du làm việc tế tự. Ngài lại nghĩ rằng: xã dân tu bổ, chẳng khỏi chi phí, chuẩn cho đại xã 8 quan, trung xã 6 quan, tiểu xã 4 quan; lại nhơn tại tỉnh giấy mắt, khiến phát giấy kho cấp cho làm sổ.

Bố chánh Gia Định là Hoàng Quýnh đi xét việc Trấn Tây trở về, vào chầu. Ngài hỏi Sơn Xuyên hình thế Gia Định, Quýnh tâu: "Cù lao Côn Lôn cách Gia Định xa mà đến Vĩnh Long gần, cho nên thuộc về Vĩnh Long là tiện; còn tấn Cần Thơ đối ngạn với Phúc Thắng truyền tàu nào vào cửa, phải trước từ Phúc Thắng rồi mới đến Cần Thơ vậy thời Phúc Thắng là chỗ bảo chướng cho Cần Thơ, cũng nên phòng bị". Ngài truyền tỉnh Biên Hòa xây đắp pháo đài ở bảo Côn Lôn thời cho thuộc về Vĩnh Long quản hạt.

Mấy lâu các tỉnh ngoài Bắc Kỳ bị lệ khí, đến bây giờ mới yên. Triều đình theo lời nghị định cấp tiền tuất cho những người bị bệnh mất và hoãn binh diêu thuế khóa cho dân. Lại truyền các quan tỉnh lập đàn lễ tạ.

Tháng 8, Trương Minh Giảng tâu rằng: "mấy lâu mộ dân mình lập ấp tại thành Trấn Tây cả thảy được 25 xã thôn, đinh được hơn 470, điền được hơn 340 mẫu; đến bây giờ đã đủ hạng 3 năm rồi, xin chiếu lệ đánh thuế". Ngài nghĩ rằng: dân mới mộ lập, chưa nỡ đánh thuế, vả lại qua năm sau gặp lễ Ngũ tuần khánh tiết, vậy nên Ngài gia ân tha thuế. Trương Minh Giảng lại tâu rằng: "người Tàu ở thành Trấn Tây mà có sản nghiệp cả thảy được 220 người, xin lập làm 5 bang, chiếu lệ thâu thuế cho thống thuộc về đạo Lương Sừ". Ngài cho.

Định lại lệ "Thổ binh phân ban" ở trên thành Trấn Tây. Truyền chỉ tỉnh Thanh Hóa sửa miếu nhà Lê ở làng Bố Vệ.

Tháng 9, ruộng đất ở huyện Tuy Hòa tỉnh Phú Yên vì xa cách khe sông, bỏ thành ruộng hoang, Quan thự Tổng đốc Tôn Thất Lang đào cừ dẫn nước, khai khẩn thành điền được hơn 1.000 mẫu. Ngài khen Lang biết chăm việc ích lợi cho dân, thưởng gia một cấp.

Tháng 10, chế thêm một chiếc tàu máy lớn, phí tổn hơn 11.000 quan tiền. Ngài truyền bộ Hộ rằng: "Ta muốn công tượng nước ta đều biết tập nghề máy móc, vậy nên không kể phí tổn".

Phân phái quan thuyền ra ngoại dương làm việc công: Trần Tú Đỉnh, Đào Trí Phú qua Giang Lưu Ba; Trần Bưu, Cao Hữu Tán qua Tam Ba Răng; Nguyễn Đức Long, Lê Bá Tú qua Tiểu Tây Dương; Nguyễn Đãi Bản, Nguyễn Du, Lê Văn Thu, Đỗ Mậu Thường qun Hạ Châu.

Ngài nghe nước Đại Tây vốn gọi là nơi Đô hội, khiến Trần Viết Xương, Tôn Thất Thường đem hai người Thông ngôn đến Giang Lưu Ba rồi đi tàu Tây qua Đại Tây mua đồ.

Tháng 11, khiến cầu những văn xưa nước ta chọn những bài hay làm thành sách đặt tên là "Nam Thổ Anh Hoa Lục". Ngài đọc 10 bài vịnh Hà Tiên của Nguyễn Cư Trinh, trong bài thơ Kim Dự Lang Đào có câu phá rằng: "Đế nộ Dương hầu sác phạm biên, cố tương sơn cửu trấn Tiền Xuyên", nghĩa là: Trời giận Dương hầu (1) khuấy biển đông, vậy đem hòn núi chận ngang sông. Xem lời thơ có khí vững vàng như cột đá, cảnh trí thiên nhiên, bút lực cứng cát. Lại sắc bộ Lễ hỏi rõ những bài Mạc Thiên Tứ làm ra, trừ 10 bài thơ vịnh cảnh Hà Tiên, còn có tập văn chương nào nữa, nên tìm kiếm viết lại dâng lên ngự lãm.

Khiến chế thước mộc, thước may, thước đo ruộng; bằng đồng, ban cấp cho các phủ huyện.

Việc quân điền ở Bình Định đã rồi. Võ Xuân Cẩn và Doãn Uẩn về Kinh phục mạng. Ngài hỏi quan bộ Hộ là Hà Duy Phiên việc tô thuế tỉnh Bình Định tăng giảm thế nào? - Tâu rằng: "hạt ấy nguyên số công điền gần 6,7 ngàn mẫu, tư điền hơn 70.000 mẫu; nay lấy nửa tư điền làm công, thời số công điền lên đến chừng 40.000 mẫu; tính đại lược thời thế điền bớt ít mà thuế đinh thêm nhiều; vì lâu nay các tỉnh phía nam thuế công điền ngang với tư điền, chỉ có thuế quan điền hơn công điền; nay quan điền thuế nạp vào lại giảm; còn thuế thân trong xã, thời khi trước kẻ nào có công điền phải nạp nhiều hơn kẻ hông, nay đã đem công điền quân cấp, thời dân trong sổ bộ đều có công điền, cho nên thuế quan điền

(1) Dương hầu là sóng thần. tuy giảm mà thuế dân đinh lại thêm". Ngài truyền rằng: "vốn muốn lợi chung cho dân, còn như thuế hoặc thêm lên hay là bớt đi, chẳng sá kể gì".

Phủ Thái Bình ở nước Tàu phát tờ công văn của bộ Lễ nước Tàu qua nước ta; trong tờ nói rằng: "nước Tàu định lệ lại rằng nước ta với Lưu Cầu, Xiêm La đều cứ 4 năm qua triều cống một lần". Triều đình lại tư sang hỏi quan Tuần phủ Quảng Tây, thời quan Tuần phủ trả lời: cứ chiếu nguyên lệ, nhưng đồ phương vật giảm bớt một nữa. Từ đó giữ làm lệ thường.

Định lại bổng các quan viên: chánh nhị phẩm thời bớt bổng, tùng nhị phẩm trở xuống thời lượng gia, kể từ tháng giêng năm thứ 21 triều Minh Mạng làm đầu.

Tháng 12, cải cấp quan lịch cho thành Trấn Tây (khi trước chỉ cấp quan lịch một chuyến, dân lịch 100 quyển, nay cấp thêm).

Em Nặc Chân (vua Chân Lạp cũ) là Nặc Yêm ở Bắc Tầm Bôn mưu về Chân Lạp; nhơn lúc tướng Xiêm là Chất Tri về thành Vọng Các, Yêm lừa lúc không phòng bị tụ đảng giết binh Xiêm, trói chức Quản thủ Xiêm là Ba Lặc Đột, đem bà con và thổ dân, hơn 9.000 người, hơn 800 chiếc tàu với voi ngựa súng ống khí giới, đi đàng biển về xứ Hải Tây; trước sai người đem thơ xin binh mình tiếp viện. Trương Minh Giảng tâu lên; vừa gặp có Đề đốc Võ Đức Trung, Tuyên phủ Nguyễn Song Thanh, Lãnh binh Tôn Thất Quỳ hội tại xứ đó; Yêm đem tình trạng kêu với 3 ông ấy và đem kẻ Đầu mục Xiêm là bọn Ba Lặc Đột nạp cho quân mình. Bọn Võ Đức Trung phủ ủy tử tế. Yêm nghe lời, tiếp dẫn về thành. Trương Minh Giảng trích bọn quyến thuộc tùng đảng tên Yêm hơn 200 người, đưa qua Gia Định và Vĩnh Long giam cấm, còn Thổ dân giao cho phủ huyện sở tại chiếu quản, tùy tiện an tháp; đem việc tâu lên, Ngài khiến giải Nặc Yêm, Ba Lặc Đột với một người đầu mục mọi am hiểu tình giặc, xiềng giản về Kinh; còn vợ con thân quyến tên Yêm và bọn tùng đảng truyền cứ nghiêm cấm đợi án, gia sản tên Yêm nạp vào kho; bọn đầy tớ phân tháp ra các tỉnh Biên Hòa, Vĩnh Long, giao dân quản thúc; những thổ dân theo mình, thời phân hạng chuẩn cấp; đầu mục thời lượng cho sa đoạn ngân tiền (sau Ba Lặc Đột bị giết, còn bao nhiêu thời nghiêm giam).

Cho những thổ dân thuộc về các phủ huyện trong tỉnh An Giang và Hà Tiên mà hiện ở trong các hạt huyện Hán, đều được đặt tên họ như dân Hán và theo về huyện Hán quản nhiếp.

Tổng đốc Hải An là Tôn Thất Bật dâng sớ xin thuê dân đào lấy mỏ than (núi Đông Triều và An Lãng có mỏ than, khi trước bộ đã tư lấy 100.000 cân chở về Kinh). Trong sớ nói: "thiên tai mới rồi, dân không lấy gì mà ăn, đều muốn tới làm công kiếm tiền nuôi miệng". Ngài cho.

Năm Canh Tý thứ XXI (1840), tháng giêng, đặt tên những dân mới về Trấn Tây gọi là Tân dân cho thuộc về sở tại. Lưu quan quản trị, Thổ quan không được sai phái đánh thuế; lại chọn chỗ phân pháp, hoặc cho ở lộn với Thổ dân, nhưng đặt ra tổng, xã, thôn, và Tổng trưởng, Lý trưởng cho chúng nó quản trị lấy nhau; lại đặt họ đặt tên làm sổ đưa về bộ lưu chiếu, còn diêu dịch năm ấy đều tha.

Tháng 2, giảm thuế cho Thổ dân ở Trấn Tây. Vì gặp lễ Ngũ tuần khánh tiết, mà ân chiếu xuân thủ chưa kịp đến dân Thổ, vậy nên nhứt luận thi ân, khiến Thổ dân cùng Hán dân đều được vui vẻ ích lợi. Truyền dụ chiếu theo ngạch thuế thổ trong 10 phần giảm 3 phần, còn 7 phần y lệ thâu đủ để sung quân hướng.

Tham tán Trấn Tây là Dương Văn Phong đem theo Chưởng vệ người Thổ là Trà Long và Nhâm Vu, Vệ úy La Kiên, Quản cơ Lư Khiêm tới Kinh vào chầu, Ngài ban cho mỗi người Quan thổ 1 bộ áo mão Đại triều.

Tháng 3, Khai mỏ sắt ở xã Thượng Kết thuộc tỉnh Thái Nguyên (mỗi năm nạp 1.000 cân sắt).

Đánh thêm thuế mỏ vàng ở tỉnh Tuyên Quang.

Người đầu mục nước Xiêm là Ba Lặc Yết lại tụ đảng lén tới vũng Phủ Ấp ở Hải Đông, bắt Thổ dân hơn 70 người mà đi. Lãnh binh giữ đồn là Nguyễn Công Nhờn bị giáng hai cấp, Hải Đông Lãnh binh Đoàn Văn Sách bị giáng một cấp, Tuyên phủ sứ Trần Thông phạt bổng một năm.

Đặt thêm hai huyện Lương Sơn và Nghĩa Đàn thuộc tỉnh Nghệ An. Trích 4 tổng ở huyện Nam Đàn (Đô Lương, Thuần Trung, Bạch Hà, Lang Điền) và một tổng ở huyện Thanh Chương (Đặng Sơn) đặt làm huyện Lương Sơn; Trích bảy tổng ở huyện Quỳnh Lưu (Hạ Sưu, Thuần Cam, Phác Lỗ, Đàng Khê, Lâm La, Nhiêu Xá, Nghĩa Hưng) và một tổng Cự Lâm ở huyện Yên Thành cả thảy tám tổng đặt ra huyện Nghĩa Đàn.

Tổng đốc An Tĩnh là Mai Công Ngôn tâu rằng: "hai huyện Cam Cát và Cam Môn ở Trấn Định, Thổ dân khổ vì quan mọi thường khuấy nhiễu, phải đem nhau tránh ở xứ Hà Trai thuộc tỉnh Hà Tĩnh, chỗ ấy núi rừng liền lạc và rộng rãi, xin cho chúng nó ở tạm đó, khai khẩn thành điền, sẽ khám thiệt chiếu theo như lệ thuế dân Hà mà chước định, xin giao bộ Hộ, bộ Binh trù nghĩ", Ngài y theo. Ngài lại nghĩ rằng: hai phủ Trấn Ninh và Lạc Biên đều ở địa đầu tỉnh Hà Tĩnh, còn về tỉnh Nghệ thời đàng sá xa, bèn cho cải thuộc về Hà Tĩnh cho tiện.

Tháng 4, ngày 23 là ngày Ngũ tuần đại khánh tiết, ban ơn điển cả thảy 26 điều.

Tháng 5, phong Quận chúa nước Chân Lạp là Ngọc Văn làm Mỹ Lâm quận chúa; Ngọc Bợn, Ngọc Thu, Ngọc Nguyên đều được thăng Huyện quận, cấp cho lương bổng, kể tự tháng 7 năm nay làm đầu.

Khiến lập miếu thờ vua nước Chân Lạp.

Tháng 6, sai quan đi kinh lý thành Trấn Tây: Lê Văn Đức sung Khâm sai đại thần, Doãn Uẩn làm phó, đi hội đồng với Tướng quân và Tham tán xét trong toàn hạt những chỗ bãi, đầm, mà thường qua lại buôn bán, nên lượng đặt sở quan tân, định rõ ngạch thuế; còn như điền thổ, sản vật, đánh thuế vật gì cho đem vật ấy mà nạp. Từ Quận chúa trở xuống đến các quan Thổ đã có bổng lương rồi, thời những thổ tục khi trước đánh thuế các hạng linh tinh nay đều cấm cả.

Truyền chỉ giáng bọn thuộc tướng ở Trấn Tây: Chưởng vệ là Trà Long giáng Chánh đội, Nhâm Vu giáng Chánh đội trưởng, Vệ úy La Kiên giáng Đội trưởng, phát giao ra Hà Nội, Bắc Ninh và Hưng Yên quản thúc vì tội ẩn giảm số dân đến hơn 15.000 suất.

Định lại lệ "quân cấp khẩu phân điền thổ": phàm xã dân cung cấp quân điền, công thổ, thời lương điền của lính đáng được bao nhiêu cứ y theo lời Bộ nghị trong năm Minh Mạng thứ 17 mà chiếu cấp; còn ngoài ra cứ số điền thổ hiện tại chiếu theo số quan, lại, binh, tượng, và các hạng dân thiệt nạp, biệt nạp, cấp mỗi người một phần khẩu phân, không kể phẩm trật hạng bậc gì; còn lão nhiêu lão hạng và phế tật, đốc tật, đều chiếu số một phần chia làm hai thành, mỗi một người cấp một thành; hạng cô nhi, quả phụ, cũng chiếu số một phần chia làm 3 thành, mỗi người cấp một thành: tựu trung quan, lại, cùng các hạng người, có kẻ nào đã trót lập gia cư ở chỗ công điền thổ, thời phải kể số mẫu sào khấu trừ phần khẩu phân mình đáng được, thời sẽ tính cấp thêm; nếu chỗ đất ở quá hơn số khẩu phân, thời các số thắng đó phải nạp thuế xấp hai; trong số tiền thuế ấy đem một nửa sung công, một nửa cho dân; xã dân không được thấy người ta đã thành cơ chỉ mà bảo là công điền công thổ cứ nhứt khái đuổi người ta đi mà lấy đất quân cấp. Ngài y theo.

Tháng 7, Lễ bộ tâu: "tỉnh Bắc Ninh tư rằng trong tỉnh ấy xã Đình Bảng có lăng tẩm các vua Triều Lý, nhưng không biết lăng nào là hiệu vua nào? Và lăng vua Kinh Dương Vương, lăng ông Sĩ Vương có nên tuân lời ân chiếu sửa sang lập bia hay không?". Ngài truyền rằng: "các lăng vua đời Lý để chung một đám, nên thuê dân sửa đắp tử tế, chọn chỗ sảng khoái dựng chung một cái bia khắc chữ: "lăng các nhà vua Lý". Vua Kinh Dương là vua khai sáng nước An Nam, cũng nên tuân ân chiếu sửa sang lăng tẩm lại; còn ông Sĩ Vương đã cho tùng tự Văn miếu ở hàng Tiên nho, kh6ng nên viện lệ như các vị Đế vương kia, nhưng nghĩ ông ấy có công về nho giáo, nên sức dân thủ hộ phần mộ, cấm không được tới đó đốn củi".

Dời nàng Mỹ Lâm quận chúa là Ngọc Vân, Thâu trung huyện quân là Ngọc Thu, Tập ninh huyện quân là Ngọc Nguyên sang ở Gia Định. Trước khi ấy Nặc Yêm ở Xiêm về, có tên Mao là em tên nghịch Ma lại là cậu nàng Ngọc Bợn, cũng ở lộn với dân mới tháp vào huyện Hải Bình. Huyện quân là Ngọc Bợn, thường đem tài vật cho lén. Mao nhơn lén dẫn người mật thám của tên Ma đem mật thơ tới thành La Kết dặn Ngọc Bợn trốn qua đất giặc để đoàn tụ với mẹ là thị Tiếp, Ngọc Bợn phúc thơ lại, trong thơ đại lược nói: "tình cảnh nhà mình, không bằng trước nhiều, tôi thường muốn trốn đi, chỉ vì quan quân phòng bị đàng thủy và đàng bộ rất nghiêm mật, chưa được tự tiện; nhờ cậu thỏa liệu giúp cho"; có một đứa tớ gái nói rằng: "việc này nếu có Nhâm Vu ở nhà tính liệu mới yên". Chánh đội Dương Quang Thảo xét được thiệt trạng, mật báo với quan Phủ Hải Tây. Quan Phủ sai Phủ úy là Sa Mộc Tinh nã được tên Mao đem nạp. Tướng quân Trương Minh Giảng liền mật sớ xin đem Ngọc Bợn trị tội; còn Ngọc Vân, Ngọc Thu, Ngọc Nguyên cũng nên chọn nơi cho ở. Khi làm án dâng lên, Ngọc Bợn, tên Mao và đảng nó là tên Tiền, tên Ô đều chiếu theo luật mưu phản xử quyết; Nhâm Vu và vợ con ở Trấn Tây Hải để giam cấm, bọn Ngọc Vân phải dời qua ở Gia Định, mỗi năm cấp tiền gạo; tên Dương Quan Thảo thám báo đắc thiệt, thưởng hàm Phó quản cơ.

Lại đánh thuế mỏ vàng Bản Lỗ và Yết Ong ở Hưng Hóa; lại phái thuộc khai mỏ vàng Gia Nguyên, tiền cố công y theo lệ mỏ Tiên Kiều ở Tuyên Quang.

Cấp cho tấn Đà Nẵng ở Quảng Nam 10 chiếc tàu trận (5 chiếc lớn, 5 chiếc vừa, đồ dùng trong tàu và khí giới đủ cả) giao cho Lãnh binh canh giữ thành An Hải và thành Điện Hải là Lương Văn Liễu nhận giữ, phòng khi sai phái. Vì Ngài nghe Anh Cát Lợi gây với Tàu, nước ta là tiếp giới, nên phải dự bị chỗ Hải Phòng cho vững.

Đặt tên 3 chiếc tàu máy hơi; chiếc lớn gọi là Yên Phi, chiếc vừa là Vân Phi, chiếc nhỏ là Vũ Phi. Xây Hải Phòng pháo đài ở tỉnh Quảng Nam, cấp đèn hiệu cho thành Trấn Hải.

Cấp đồ binh trượng cho năm dinh quân ở thành Trấn Tây.

Cấp lương bổng cho lính Thổ ở Trấn Tây, kể từ ngày 1 tháng 8 làm đầu. Xây pháo đài Hổ Cơ và đắp đồn Thi Nại ở Bình Định.

Lại đánh thuế mỏ vàng tỉnh Lạng Sơn, Cao Bằng.

Tháng 8, quan tỉnh Ninh Bình tâu: "phủ An Khánh có xã Bồng Hải, đinh số hơn 900 người, điền thổ hơn 0.000 mẫu, công điền phần nhiều bị kẻ cường hào cho thuế mưu lợi, thường sanh tranh kiện, đến nỗi ngạch thuế để thiếu. Vậy xin chia làm 9 xã, đặt tên là tổng Bồng Hải". Ngài cho.

Quan Khâm sứ thành Trấn Tây là Lê Văn Đức hội đồng với Tướng quân, Tham tán tâu rằng: "những sông, ngòi, đập, bãi trong hạt nầy, chỗ nào mà Quận chúa và Thổ mục đã mua rồi, nên trách cứ bọn Thổ quan truy thâu tiền thuế nạp vào kho; chỗ nào chưa bán, xin chiếu giá năm ngoái mà bán. Đậu khấu thời sức Thổ và người Xiêm. Thuế thổ không mấy, nếu cho Thổ mục chiếu thâu chưa chắc thiệt cả, chờ cho thành mẫu sào, định thuế khóa, kể từ sang năm khởi trưng". Ngài cho.

Lính Thổ và dân Thổ ở Trấn Tây nổi lên làm phản. Từ khi Ngọc Bợn bị giết, lại nghe bọn Trà Long, Nhâm Vu cũng mắc tội, Thổ dân và Thổ binh càng đem oán vọng, đều nổi lên làm phản, những người Thổ mục và Lưu quan bị hại nhiều. Giảng nghe báo, thương đồng với Lê Văn Đức chạy giấy về tâu.

Cho Tham tán Dương Văn Phong thăng thự qua An Hà Tổng đốc, Khâm sai Lê Văn Đức kiêm Tham tán, Doãn Uẩn sung chức Bang tá, hội với Trương Minh Giảng lo việc đánh giặc.

Cho Thống chế Bùi Công Huyên đốc Long Tường.

Tháng 9, phủ Tĩnh Biên tỉnh Hà Tiên ció bọn Thổ mục là Kỳ La, Việt Tốt theo bọn giặc Thổ ở Thượng Phong np63o loạnm quan Tri phủ bỏ chạy, chúng nó lại đánh hãm đồn Châu Nham, ngày càng thêm loạn, quân binh nhiều kẻ bị hại.

Tháng 10, cho quan Tả quân Chưởng phủ Phạm Văn Điển sung Trấn Tây kinh lược đại thần, Thống chế Nguyễn Tấn Lâm sung Tham tán đại thần.

Tháng 11, Trương Minh Giảng, Bùi Công Huyên, Lê Văn Đức đem đại đội binh thuyền qua Hải Đông đánh giặc; vừa đến bờ bên tả Hồ Hải, tiếp giáp phủ Hải Tây, nghe phi báo rằng: "quân Xiêm La chừng hơn 6.000 người chia đạo quân khuấy rối phủ hạt, vậy xin thêm binh ứng tiếp". Các quan quân thứ là bọn Doãn Uẩn, Cao Hữu Dực tâu rằng: "Hải Đông, Hải Tây đều là chỗ khẩn yếu, chúng tôi đã phi tư Kinh lược Phạm Văn Điển, Tham tán Nguyễn Tấn Lâm lập tức đến hai hạt ấy hội tiễu".

Ngài lâm triều dạy Thị thần rằng: "Vua Minh Thái Tổ tánh nghiêm minh, hay giết người, khi bà Mẫu hậu đau mà mất, vua Thái Tổ thương xót không nguôik, giết hết bọn thầy thuốc; đến ngày tống táng, gặp trời mưa giông, không táng được, vua Thái Tổ đòi bọn thầy tu giỏi tụng kinh cầu tạnh, mà đã sẵn lòng muốn giết thầy tu; thầy tu tụng câu kệ rằng: "Võ thấp thiên thùy lụy, lôi minh địa cứ ai, thập phương chư Bồ Tát, tương tống Mã Như Lai" nghĩa là: mưa đổ trời xa lụy, sấm vang đất cử ai, mười phương phận Bồ Tát, đưa đám Mã Như Lai. Ông Thái Tổ nghe, không nỡ giết bọn thầy tu; may mà trời tạnh, đòi thầy tu muốn ban thưởng, thời thầy tu sợ đã trốn đi hết. Lại lúc trước Thái Tổ mới khởi binh, vào chơi một chùa kia, thầy tu già hỏi tên họ Ngài. Ngài đề bài thơ trên vách rằng: "Sát tận Giang Nam bách vạn binh, thủ trung bửu kiếm huyết gio tinh, Lão tăng bất thức anh hùng hán, thượng cảm ngao ngao vấn tánh danh". nghĩa là: giết hết Giang Nam trăm vạn binh, trong tay gươm báo huyết còn tanh, sư già chẳng biết người Anh kiệt, còn dám nghêu ngao hỏi tánh danh. Sau ông Thái Tổ lên ngôi, đòi thầy tu già muốn giết, thời đã chết rồi; nhơn hỏi bọn tăng chúng rằng: "thơ ta đề trên vách cớ sao không còn? - Thưa rằng: thầy tu già đã rửa đi rồi, chỉ để một câu kệ rằng: "Ngự bút đề thi bất cảm lưu, lưu lai duy khủng quỷ thần sầu, cố tương pháp thủy khinh khinh tẩy, thượng hữu Long Quang xạ Đẩu Ngưu" nghĩa là: Ngự bút đề thơ chẳng dám lưu, lưu thời chỉ sợ quỷ thần sầu, vậy đem nước phép hơi hơi rửa, còn khí Long Quang gọi Đẩu Ngưu". Thái Tổ rằng: "chưa biết thiệt khôn, nhưng ta mới hỏi đến mà tăng chúng ứng khẩu đọc thành bài kệ được thời tha tội cho". Thái Tổ lại nghe họ Trịnh người Phố Giang đã mấy đời ở chung, phép nhà rất nghiêm, đòi đến ban khen, rồi cho về. Bà Mã hậu nói rằng: "nhà ấy ở chung hơn 2.000 người, không hề trái nhau chút gì, thiệt là hòa thuận; nhưng nếu âm mưu làm điều tiếm nghịch, há chẳng dễ lắm à?". Ông Thái Tổ gật đầu, lại cho đòi họ Trịnh đến ngay, hỏi: "cớ sao mà ở chung với nhau được lâu vậy?" - Trịnh thưa rằng: "dân mọn nầy trị nhà, không chước gì lạ, chỉ không nghe lời đàn bàn mà thôi" - Thái Tổ cười rằng: "phải đó", lại cho về.

Khiến quan Tả đô ngự sử Nguyễn Công Trứ sung chức Tán lý quân vụ thành Trấn Tây, hiệp đồng với Phạm Văn Điển, Nguyễn Tấn Lâm đem binh đánh giặc. Bởi vì CôngTrứ nghĩ rằng: giặc Thổ nổi lên, đánh dẹp nhiều ngã, nên lại xin đi.

Tướng giặc tỉnh Hà Tiên là tên Chân Triết sai đảng nó là tên Thúy Sanh, Ngọc Thâm kéo hơn 2.000 quân tự núi Thất Sơn tới phá huyện Kiên Giang, quan huyện và dân Hán đều sợ chạy, giặc liền đắp đồn ở hai bên bờ Giá Đà như thành ngăn lấp cửa cảng, lại quần tụ ở các sơn phận Xuy Tôn và Ba Xuy (đều thuộc về huyện Hà Dương, tiếp giáp huyện Kiên Giang) để khuấy rối dân.

Tháng 12, quyền Tuần phủ Hà Tiên Lê Quang Huyên tâu: "Người mậ thám lượm được cái thơ mọi dịch ra chữ Hán rằng: quan Tướng quân muốn cưới Quận chúa làm vợ, bọn nó không bằng lòng; quan Tướng quân lại dùng tên Dương Quang Thảo làm người tai mắt, Triều đình xa cách, lâu nay bị quan Tướng quân ức chế; vả lại những phái viên đi đạc điền làm nhiều điều tình lệ, như việc mua vàng của dân đánh tiếng đệ nạp về Bộ". Ngài dụ: "như việc mua vàng thời Lê Quang Huyên nguyên ở An Giang biệt hạt, chẳng kiêng sợ gì; cho phép Huyên tra cứu cho ra, người nào có tình lệ ấy, nghiêm tham trị tội".

Nguyễn Công Trứ dâng sớ tâu: "tự khi chúng tôi tới Nam Kỳ, hỏi kỹ tình trạng giặc Thổ, so với sự thế đảng giặc Nồng Văn Vân, thời việc dẹp yên giặc Thổ nầy e hơi khó mà chậm; bởi vì ngày trước theo giặc Vân chỉ có một xứ Bảo Lạc, còn các Thổ mục đều theo quan binh; nay giặc Thổ dậy khắp nơi, trong chỗ hoang mãng, trông bốn mặt đều là tre gai rậm rạp, nước sâu bùn lầy, không phải như cây lớn núi cao, có thể đốn phá tìm đàng đi băng được. Bây giờ từ An Giang đến Trấn Tây, từ An Giang đến Hà Tiên, quân giặc đóng đồn cả; quân ta vận lương hướng về đệ công văn thường gặp giặc ra đón bắn; bốn bên thành Trấn Tây quân giặc ngày thường reo la vây đánh; chỗ này chỗ khác, giặc tụ hội như muỗi kêu. Lại nghe tướng Xiêm là Phi Nhã Chất Tri cầu hòa với phủ Hải Tây và Chất Tri khiến đảng nó là tên nghịch Huống, nghịch Hiên đi các phủ Thổ dân lập đồn bảo, đánh tiếng sẽ lập Nặc Ông Run. Vả chăng người Xiêm quen thói xảo trá, hoặc giả hòa để mưu hoãn binh, mà tùng trung xui dục dân Thổ; dân Thổ bị phỉnh lừa, đem nhau theo Xiêm, không thể phá đảng no được; huống chi đàng đem lương từ Trấn Tây đến chỗ quân thứ, một lần đi đến 8 ngày đàng, mà chỉ đủ ăn một tháng, nếu chở lương giữa đàng gặp sự trở ngại, e sinh điều nguy hiểm lớn. Chúng tôi trộm nghĩ trước phải đánh được giặc Xiêm, rồi giặc Thổ mới dần dần dẹp được. Chúng tôi lại xin giải tên Yêm và thuộc nó là tên Giao tới Gia Định, sẽ khiến tên Giao và 3 người cậu Ngọc Vân về báo Thổ Mục, Thổ dân, khiến phải thuận theo Triều đình; và xin tha những tù phạm bị tội quân trong các địa phương giải tới Nam Kỳ để chực sai phái, khi nào sự bình sẽ tùy chỗ cho chúng nó ở, lập thành đồn ấp,lúc yên thời làm ruộng, lúc động thời làm binh, khéo dùng chúng nó, tưởng cũng được việc". Ngài dụ: "tên Yêm tội không tha được, cứ giam cấm không cho đi, còn tù phạm quân lưu các hạt, cho đi tùng quân, hoặc có thể lập công chuộc tội được".

Đề đốc Hải Tây Võ Đức Trung, Tuyên phủ Nguyễn Song Thành, Lãnh binh Tôn Thất Quỳ, Ban tá phủ vụ, Quản cơ Triệu Văn Bửu, có tội bị cách. Bởi vì khi trước tướng Xiêm là Phi Nhã Chất Tri đem binh vài vạn tới xâm đồn Hải Tây; ngoài đồn cách sông hai dặm, giặc lập đồn vây bốn mặt, ở đàng trước đặt trạm Ca Nâu và vũng Đại Song, đàng thủy đàng bộ giặc đều đóng binh đóng đàng viện binh ta; bọn Đức Trung đã ra đánh vài lần, nhưng liệu bên mình ít bên giặc nhiều không địch nổi, rồi đóng cửa thành giữ vững. Có một bữa, giặc treo thơ ngoài đồn nói rằng: muốn giảng hòa; bọn Đức Trung nói; rằng: "việc ấy chúng tôi không dám tự chuyên; sẽ đợi báo quan Thủ hiếu chỉ thị". Giặc thêm bốn đồn gần thành, đắp một cái núi rất cao, châu súng đại bác bắn vào thành, đạn như lửa cháy, nhà cửa trong đồn bị cháy nhiều, quân lính cũng nhiều kẻ bị thương chết, phải đào hầm tránh đạn; giặc lại thả tên hương binh bị bắt vào đồn mình hẹn rằng: "mai các quan ra giáp mặt nói chuyện, thời mới thôi đánh". Bọn Đức Trung bàn nhau rằng: "việc ngặt lắm rồi, hãy chịu hòa để toàn mạng quân sĩ trong một đồn". Liền khiến Tôn Thất Quỳ ra trước. Chất đã lập sẵn sở Công quán ở bên đồn. Đức Trung và Song Thành đến, cúi đầu lạy, Chất Tri đứng dậy không chịu, mời ngồi nói chuyện. Chất Tri rằng: "Quý quốc chúng tôi vốn là lân hiếu; xưa đức Thế tổ Cao Hoàng đế qua nước tôi, đã từng giao ước với vua tôi "hai nước giúp nhau lâu dài", có chữ vàng để lại làm ghi, nước tôi chưa từng quên lời trái ước; chỉ có năm trước tôi vì cớ nước Vạn Tượng, rồi lại nghe lầm tờ thơ tên nghịch Khôi, vậy mới thành ra hấn khích; nay nếu hòa như xưa, khiến Chân Lạp làm tôi thờ cả hai nước, ta đều nghỉ việc binh cách, há chẳng phải là vui vẻ ích lợi chung sao?". Đức Trung xin vâng. Từ đó thường qua lại với Chất Tri, nó cũng không phòng giữ chi nữa; bọn Đức Trung cáo về Trấn Tây để báo quan Thủ hiến. Khi ấy Song Thanh bị đau. Chất Tri sai sửa sang thuyền bè súng ống, phái 400 lính Xiêm hộ tống Song Thanh và 600 binh ta, 300 dân Hán ở quanh thành, đều đi đàng thủy đến bến đò Sá Tân; còn Đức Trung, và Quỳ, Bửu đem hơn 1.200 quân và đồ binh tượng đi đàng bộ, Chất Tri cũng phái quan Ba Lặc (1) đem 1.000 quân, 30 voi, hộ tống đến vũng Xà Năng. Khi Đức Trung ra đik, Chất Tri gởi quốc thơ nước Xiêm nhờ đem về dâng lên đức Hoàng thượng ta, lại đem một ít vàng tặng hảo bọn Đức Trung mỗi người một hột, dặn rằng: "lời giao ước nên vững bền như vàng nầy mới phải". Bọn Đức Trung nhận lấy rồi trở về. Tướng quân Trương Minh Giảng và Tham tán Lê Văn Đức đem hai đạo quân tự Xĩ Cảng chuyển qua Hồ Hải, đến bến đò Bông Lông, phá những cây ngăn bờ sông cho quân qua đò lên bộ; đi mới độ nửa giờ, trông xa thấy quân tiền đạo giặc chạy ngựa la to rằng: "xin quan binh chớ đánh, bọn ông Võ Đức Trung đã hòa với quân Xiêm tôi rồi, tướng Xiêm tôi sai quân hộ tống mấy ông ấy về, đã gần tới đây". Bọn Minh Giảng chưa lấy làm tin, cứ đánh trống thúc quân thẳng tới, quân tiền đạo Xiêm lui chạy. Một hồi lâu quả thấy một người binh Hán chạy tới trước quân nói rằng: "quan Ba Lặc nước Xiêm nghe có quan binh tới, còn cầm đạo binh bọn Đức Trung ở đồn Ca Âu, xin quan Tướng quân và quan Tham tán hãy tạm lui cho toán quân bọn Đức Trung được trở về toàn vẹn". Bọn Minh Giảng nhìn nhau lấy làm lạ quá; vì việc tới thình lình, nếu mình vội đánh ngay, thời tánh mạng hơn 1.000 người của đạo quân Đức Trung chưa ra thoát khỏi trong vòng giặc. Khi ấy Minh Giảng tới khó mà lui cũng khó, nhân trời đã tối rồi, bất đắc dĩ lui quân đóng tại bến đò. Ngày mai, bọn Đức Trung đến nói hết tình trạng, bọn Minh Giảng chạy giấy về tâu và nói: "Chất Tri là Đại tướng Xiêm, nhơn giặc Mọi cầu cứu mà tới, quân nó đông như vậy, đồn nó vững như vậy, bức vây thành phủ, rồi lại cầu hòa, đưa quan quân mình trở về, tiền lương súng ống chẳng xâm phạm chút gì, ý chúng nó giả làm cách thể hiện để choán nước trên, chớ không phải là thế yếu mà cầu hòa đâu; huống chi xét những lời tham báo đều nói: thấy nó âm mưu biểu dân Thổ lập tên Nặc Ông Run làm vua Chân Lạp; lời báo tuy chưa chắc, song coi nó đều xảo quyệt, cũng đáng ngờ. Nhưng nay hai đạo binh mình không đầy 4.000 mà hơn 1.000 binh Đức Trung từ Hải Tây mới kéo về đã khốn đốn; nếu tấn quân ngay, thời tự Bông Lông đến thành phủ hơn 2 ngày đàng, quanh rừng đều là giặc cả, binh ta chỉ đem lương ăn chỉ đủ 3,4 ngày; còn giặc thời giữ đồn chống cự, nó thời khỏe, mình thời mệt, chưa để đánh phá ngay được; nếu chậm lại mười ngày, thời binh mình không đủ lương ăn, e nhiều điều không tiện. Chúng tôi trót đã sai người tới chỗ Chất Tri xét quả nó thiệt cầu hòa hay không và thám tình hình giặc mạnh yếu thế nào, sẽ dần dần tấn quân, tùy cơ đánh dẹp. Vả lại đảng giặc ở Sa Tôn, nay đã trốn xa, mà quân mình đã phái giữ Hải Đông, lại phái qua Sa Tôn, e phiền phí lắm, xin triệt quân ở Sa Tôn về Hải Đông, đặng phòng giữ cho tiện". Sớ dâng vào, Ngài truyền dụ Kinh lược Phạm Văn Điển và Tướng quân Trương Minh Giảng rằng: "nước Xiêm với ta xưa nay vốn tình lân hiếu, thủy chung quyết không phụ ước, mà nước Xiêm làm nhiều điều bất nghĩa, lắm

(1) Ba Lặc là chức quan nước Xiêm.

phen giúp kẻ bạn nghịch, trái lời thề xưa; nay đã muốn hòa, phải triệt binh lui về Bắc Tầm Bôn, nước nào giữ bờ cõi nước ấy, thời hòa nghị mới thành, chúng tôi mới dám tâu lên đức Hoàng thượng; nếu không đành vậy, thời nên đánh nhau một trận để quyết được hơn thua. Các ngươi phải sai người đưa thơ ấy xem nó xử trí làm sao, và nhứt diện sửa sang binh ngũ, dự bị việc đánh nhau. Còn Võ Đức Trung và Nguyễn Song Thành phải cách chức đi tiền quân hiệu lực". Bọn Minh Giảng làm thơ đưa tới, Chất Tri liền dẫn binh về Bắc Tầm Bôn.

Ngày Ất Hợi, Ngài se; ngày Giáp Thân bệnh nặng, Ngài đòi Trương Đăng Quế lãnh tờ di chiếu rước Hoàng trưởng tử là Ngài Trường Khánh Công nối ngôi; ngày ấy đứcThánh tổ băng!

Lời sử thần kính bàn. Đức Thánh tổ ta thiên tư là bậc thượng thánh, nối nghiệp lúc thiên hạ đại định rồi, chăm lo chánh trị, sửa sang thái bình, xét điển xưa, sửa lễ nhạc, cẩn thận đồ cân lượng, xét kỹ các pháp độ, đặt khoa thi để lựa kẻ sĩ, cày tịch điền để khuyên việc nông, thường tuần hành để xem địa phương, năng khảo sát để xét quan lại, chăm việc võ thời mùa xuân duyệt binh, cẩn việc hình thời mùa thu thẩm án, quy mô kỹ càng, phẩm tiết đều đủ. Đến như ức quyền những người cấm cận, nghiêm răn các bọn hoạn quan, không cho Hoàng thân quốc thích tự dự việc chánh sự, ý chăm lo việc thường như một ngày; những giấy tờ phê phó dụ chỉ chế cáo ban ra, đều là Ngự chế thức mới; văn giáo khắp cả dân Mường dân Thổ, Võ oai vang đến nước Xiêm, nước Lào; thánh đức thần công không thể hình trạng hết được! Vả lại lúc vạn cơ thong thả, lưu ý về việc văn chương; ngự chế 5 tập thơ, 2 tập văn và các bài Thiên cơ dự triều, Cổ khí minh văn, đều là phát minh đạo mầu, mở rộng phép học. Ngài thiệt là bậc Đại thánh chế tác khác xa tầm thường, đổi hết những thói quê mùa từ Lê, Lý trở về trước, mở lối trị văn minh ngàn muôn đời cho nước Đại Nam ta. Tốt thay! Thạnh thay!

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét